Księgi metrykalne i akta parafii i gmin różnych wyznań i obrządków (Ormianie, Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna, Baptyści, Mennonici, Ewangeliczni Chrześcijanie) z terenów tzw. zabużańskich

Sygnatura
1/456/0
Liczba serii
5
Liczba skanów
412

Zawartość:

Zbiór składa się z kilkunastu pochodzących z parafii i gmin różnych wyznań chrześcijańskich: gminy ewangelicznych – chrześcijan, mennonitów, baptystów, parafii ormiańskich oraz parafii należącej do Autokefalicznej Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej. Są to zarówno księgi metrykalne jak i pokrewne rzymskokatolickim status animarum księgi rodzin (mennonici, baptyści). Szczególnie ciekawa jest księga parafii obrządku ormiańskiego w Złoczowie. Jest to księga metrykalna chrztów (1685-1787), ślubów (1693-1784) i zgonów/pogrzebów (1694-1784). Księga ta została założona, wkrótce po ustanowieniu parafii ormiańskiej w Złoczowie i służyła do zapisów aktów metrykalnych przez cały okres jej funkcjonowania. Pierwsze 12 stron księgi są to kopie zapisów ochrzczonych w parafii w latach 1685-1706. Zostały one sporządzone w 1805 r. przez Józefa Hubera proboszcza rzymskokatolickiego złoczowskiego, który - jak nadmienia w notatce dopisanej na końcu strony tytułowej - przepisał bardzo zniszczone i nieczytelne już w owym czasie strony początkowe księgi, „aby uchronić je przed całkowitym zniszczeniem i zapomnieniem”. Strony te szczęśliwie przetrwały do naszych czasów, choć rzeczywiście w nie najlepszym stanie. Omawiana księga była dotąd jedyną zachowaną w archiwach państwowych księgą tego obrządku. Przybyła ona do Archiwum Głównego Akt Dawnych wraz z księgami metrykalnymi parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, przechowywanymi do 1992 r. w Archiwum Państwowym w Przemyślu, które dołączyły do już istniejącego w AGAD zespołu tych ksiąg. Księga prowadzona jest częściowo w j. polskim, częściowo w łacinie. W l. 2016-2018 włączono do zespołu kolejne dwie księgi obrządku ormiańskiego, obie z parafii Stanisławów. Księgi mennonitów i baptystów sporządzone zostały w j. niemieckim, natomiast księga ślubów z gminy ewangelicznych chrześcijan w Mirosławówce w j. polskim, co jest o tyle dziwne, że oficjalna nazwa tej grupy wyznaniowej brzmiała Zjednoczenie Zborów Ewangelicznych Chrześcijan Języka Niemieckiego. Ciekawy jest zachowany fragment dwujęzycznej (ukraiński i polski) księgi z parafii prawosławnej w Myszynie z diecezji łemkowsko – krakowskiej (dystrykt galicyjski), gdyż jest ona świadectwem nieudanej próby odrodzenia niepodległej Ukrainy i autokefalicznej Cerkwi odrębnej od struktur polskich i rosyjskich.

Dzieje twórcy:

Ormianie pojawili się w znacznej liczbie na późniejszych ziemiach Królestwa Polskiego pod koniec XIII w. Pochodzili przede wszystkim z Kaffy na Krymie, a także z europejskiej części Turcji, z Azji Mniejszej, z Mołdawii i Siedmiogrodu, Persji. Ich imigracja do Polski trwała z przerwami do XVIII wieku i sięgnęła poprzez Ruś Czerwoną i Podole na zachód i północ Polski, włącznie z Litwą. Głównym skupiskiem Ormian był Lwów, Kamieniec Podolski; później Łuck, Zamość, Stanisławów, Jazłowiec, W 1356 r. Kazimierz Wielki zatwierdził zwyczaje i przywileje Ormian lwowskich. Dopiero jednak w 1630 r. odbyła się w kościele Karmelitów we Lwowie uroczystość jawnego wyznania wiary przez biskupa lwowskiego Mikołaja Torosowicza. W akcie notarialnym zobowiązał się on do zachowania ormiańskich ceremonii liturgicznych oraz kalendarza kościelnego. Po jego śmierci na krótki okres czasu unia załamała się; począwszy jednak od 1686 r. (arcybiskup Wartan Hunanian) nastąpił szereg arcybiskupów lwowskich trwających wiernie w unii z Rzymem. Kolejne lata to umacnianie się unii przy jednoczesnym stałym zmniejszaniu się liczby Ormian. W XVIII w. byli już oni całkowicie zasymilowani. Przeprowadzona w 1763 r. wizytacja generalna archidiecezji, która obejmowała przed pierwszym rozbiorem Koronę, Litwę, Wołoszczyznę i Mołdawię ustaliła stan posiadania Kościoła ormiańskiego; było to 18 parafii: 9 w województwie ruskim z Lwowem, gdzie funkcjonowały 3 kościoły i mieszkało ok. 300 Ormian; 7 - w podolskim; po 1 – w województwie chełmskim i zamojskim. Liczba Ormian wynosiła na ok. 3500 w całej archidiecezji. Rozbiory i reformy józefińskie dotknęły także polskich Ormian. Terytorium archidiecezji skurczyło się do Galicji i Bukowiny; w 1818 r. liczyła ona jedynie 8 parafii, oprócz parafii katedralnej we Lwowie. Ormianie pod zaborem rosyjskim otrzymali własnego ordynariusza z siedzibą w Mohylowie z jurysdykcją na Kamieniec Podolski, Łuck, Raszków i Bałtę na Krymie w 1810 r. (Józef Krzysztofowicz). Po jego śmierci w 1816 r. Ormianie rosyjscy mieli wyłącznie duszpasterzy łacińskich. I wojna światowa spowodowała ogromne zniszczenia na terenie archidiecezji i przyniosła zmianę jej granic. Odpadła Bukowina oraz założone w XIX w. parafie w Czerniowcach i Suczawie. W 1931 r. obrządek ormiański liczył 8 parafii. W XIX w. na ziemiach polskich istniało szereg związków religijnych chrześcijańskich, które posiadały ograniczone prawa lub uznawane były tylko na pewnym terytorium. Byli to baptyści w zaborze pruskim i rosyjskim, ewangeliczni chrześcijanie (sztundyści) w zaborze rosyjskim oraz mennonici, uznawani we wszystkich trzech zaborach. Uprawnienia tych związków były różne w zależności od stosunku do nich państw zaborczych. Ich atrybutem było prawo prowadzenia własnych ksiąg stanu cywilnego. Związki nie posiadające tego prawa musiały wpisywać akta do ksiąg stanu cywilnego prowadzonych przez urzędy gminne. Mennonici (chrzczeńcy, staroewangeliczni chrzczeńcy, „bracia”) to religijny odłam anabaptyzmu, który powstał w Niderlandach w XVI w. Po pierwszym rozbiorze Polski na tereny ówczesnej Galicji przybyli mennonici z Palatynantu nadreńskiego. Patent kolonizacyjny cesarza Józefa II z 17 IX 1781 r. wezwał do kolonizacji Galicji, zastrzegając nowym osiedleńcom swobodę religijną. Przybysze osiedlili się w województwie lwowskim, w pobliżu miasta Szczerzec i utworzyli trzy kolonie: Falkenstein (7 rodzin), Einsiedel (18 rodzin) i Rosenberg (3 rodziny). W końcu XVIII w. liczba rodzin mennonickich wzrosła do 100 i około 1795 r. mennonici rozpoczęli starania o uznanie ich społeczności religijnej. W tym celu przedłożony został władzom centralnym statut, który mówił o zjednoczeniu dotychczasowych gmin mennonickich w jedną – pod nazwą „Chrześcijańsko – mennonicka Gmina Kiernica – Lwów”, z siedzibą we Lwowie. I wojna światowa spowodowała wzmożoną emigrację rodzin mennonickich z omawianych terenów. Po zakończeniu wojny reskrypty Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego utrzymały w mocy przywileje mennonitów. W tym czasie gmina Kiernica nie stanowiła już związku kilku osad ale skupiała mennonitów zamieszkujących liczne miejscowości na terenach województw: lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego, a także krakowskiego. W 1921 r. zarejestrowanych było w gminie 361 mennonitów. Statut gminy został przetłumaczony na język polski i przyjęty jako obowiązujący w II Rzeczpospolitej. Baptyści, odłam wyznania protestanckiego, wywodzący się z anabaptyzmu, związany był z południowym, szwajcarskim skrzydłem reformacji, gdzie w otoczeniu Ulricha Zwinglego pojawiło się nowe ujęcie doktryny Kościoła, jako wspólnoty wierzących, uznających jedynie chrzest dorosłych, a w sprawach wiary wyłącznie Biblię. Powstanie pierwszych zborów baptystów datuje się na początek XVII w., kiedy to – najpierw w Amsterdamie, utworzony przez grupę angielskich uchodźców, a następnie w Spatefield pod Londynem, powstał pierwszy ich zbór. Duże znaczenie dla historii powstawania zborów baptystów w Rosji miała kolonizacja południowych ziem cesarstwa na przełomie XVIII/XIX w., w okresie panowania Katarzyny II przez osadników Niemców. Dopiero jednak 28 IX 1879 r. ukazała się w carskiej Rosji ustawa o wolności wyznania dla baptystów, a w następnym roku specjalne zarządzenie w tej sprawie dla terenów polskich. W tym samym czasie pojawiły się zaczątki przebudzenia duchowego opartego na Ewangelii również na Wołyniu. Powstało tutaj pięć zborów baptystycznych: w Żeleźnicy (1872), Lucynowie (1881), Rożyszczu (1884), Michajłówce (1890), Kołowertach (1901). Po odzyskaniu niepodległości w 1921 r. odbyła się w Warszawie Konferencja Założycielska Związku Słowiańskich Zborów Baptystów. Zbór w Rożyszczu dopiero w 1923 r. zdołał odbudować kaplicę ze zniszczeń wojennych. W zborze tym odbył się w 1938 r. okręgowy zjazd baptystów. W tym czasie, obok istniejących już zborów zaczęły powstawać na Wołyniu dalsze zbory baptystów, ewangelicznych chrześcijan, oraz nowych społeczności ewangelicznych: zielonoświątkowców, Kościoła Chrystusowego i wolnych chrześcijan. Ze wszystkich wymienionych największy rozwój na Wołyniu osiągnęli ewangeliczni chrześcijanie. Nazwę tę przyjęły istniejące już w Rosji niektóre zbory baptystów oraz działające obok tych zborów odrębne zbory ewangelicznych chrześcijan. Ważnym wydarzeniem dla historii zborów w Polsce było powstanie zboru ewangelicznych chrześcijan w Kowlu na Wołyniu w 1909 r. W 1923 r. doszło do zjednoczenia Związku Słowiańskich Baptystów z chrześcijanami ewangelicznymi, pod nazwą "Zjednoczenie Ewangelicznych Chrześcijan i Baptystów w Polsce. Istniało również, niezależnie od od istniejących wyznań, Zjednoczenie Zborów Ewangelicznych Chrześcijan Języka Niemieckiego, powstałe w 1922 r.. Liczba ich zborów wynosiła ok. 38 (około 3000 wyznawców), głownie w miejscowościach centralnej Polski, ale także m. in. w Antonówce i Mirosławówce na Wołyniu. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej (22 VI 1941 r.) tereny wschodnie Rzeczypospolitej przeszły pod okupację niemiecką. Ukraina Zachodnia podzielona została między Generalną Gubernię (dystrykt galicyjski) a tzw. Reichkommisariat Ukraine. Powstał również Generalny Komisariat Wołynia i Podola. Zwierzchnictwo nad cerkwią prawosławną w GG sprawował od 1940 r. metropolita Dionizy. Na terenie RKU cerkiew podzieliła się na autokefaliczną, bez prawa kanonicznego (metropolita Polikarp Sikorskij z Łucka) i autonomiczną (abp Wołynia i Żytomierza Ołeksa Hromadskij i abp Kamienia Podolskiego Damaskin). Cerkiew autokefaliczna miała silniejsze wpływy na obszarach wchodzących w skład dawnej II Rzeczypospolitej. Jednocześnie nasilił się tu ruch nacjonalistyczny. 30 VI 1941 r., w porozumieniu z metropolitą lwowskim obrządku unickiego Andrzejem Romanem Szeptyckim i metropolitą łuckim Polikarpem, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – frakcja rewolucyjna (OUN – R) proklamowała „niepodległość” Ukrainy. Popierano niezależną od patriarchatu moskiewskiego Autokefaliczną Ukraińską Cerkiew Prawosławną, której metropolitą został arcybiskup Polikarp Sikorskij. Utworzono wówczas eparchię krakowsko-łemkowską, podzieloną na dekanaty. W 1944 r. cała Ukraina została zajęta przez wojska Armii Czerwonej, co położyło kres próbom budowania odrębnych struktur państwowych i hierarchii kościelnej na tym terenie.

Daty skrajne:

1685-1942

Klasyfikacja:

urzędy stanu cywilnego i akta metrykalne

Nazwa twórcy:

Daty:

1685-1787, 1839-1939, 1922-1939, 1924-1939, 1942-1942.

Nazwa dawna:

Księgi metrykalne różnych wyznań z terenów zabużańskch (Mennonici, Baptyści, Ewangeliczni Chrześcijanie, Ormianie, Autokefaliczna Ukraińska Cerkiew Prawosławna)

Nazwa obcojęzyczna:

Języki:

ukraiński, polski, niemiecki, łaciński

Dostępność:

Udostępniany częściowo

Ogółem jednostek archiwalnych:

23

Ogółem opracowanych jednostek archiwalnych:

23

Ogółem jednostek archiwalnych bez ewidencji:

0

Ogółem metrów bieżących

0.67

Ogółem opracowanych metrów bieżących

0.67

Ogółem metrów bieżących bez ewidencji

0.0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0

Ogółem plików :

0

Ogółem rozmiar (w MB):

0.0

Ogółem dokumentów

0

Ogółem spraw

0

Ogółem klas

0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0.0

Ogółem metrów bieżących:

0.0

Daty skrajne dokumentacji niearchiwalnej:

Nazwa Inwentarz skarbowy Uwagi
inwentarz książkowy zatwierdzony Tak ze wstępem i indeksem geograficznym

Stan zachowania zespołu nie do ustalenia; księgi z Urzędu Stanu Cywilnego m. st. Warszawy III Wydział Rejestracji Stanu Cywilnego i Ksiąg Zabużańskich, 03-718 Warszawa, ul. ks. I. Kłopotowskiego 1/3