Archiwum fotograficzne Stefana Rassalskiego

Sygnatura
3/27/0
Liczba serii
0
Liczba skanów
6827

Zawartość:

Zespół jest jednorodny pod względem tematycznym: przedstawia głównie Warszawę, jej architekturę i sceny uliczne. Osobna grupa fotografii dotyczy powstania warszawskiego. Duża grupa zdjęć to reprodukcje zdjęć różnych autorów, zarówno przedwojennych, jak i z okresu okupacji niemieckiej, wykonane dla celów porównawczych. Zdarzają się też reprodukcje własnych zdjęć Stefana Rassalskiego. Poszczególne zakresy sygnatur w zespole odpowiadają następującym grupom tematycznym: 1-14 – okupacja niemiecka; 15-83 – powstanie warszawskie; 84-98 – miejsca pamięci, cmentarze, jeńcy wojenni; 99-124 – dekoracje propagandowe; 125-137 – uroczystości państwowe; 138-144 – życie religijne; 145-151 – reklama; 152-162 – życie codzienne i wypoczynek; 163-164 – BOS i architekci; 165-169 – milicja i ruch uliczny; 170-196 – odgruzowanie, czyny społeczne, praca junaków z zagranicy; 197-213 – prace budowlane, robotnicy; 214-219 – nawierzchnie ulic; 220-221 – materiały budowlane, rusztowania; 222-236 – wywóz gruzu i maszyny budowlane; 237-239 – motoryzacja i ruch uliczny; 240-241 – prasa – czytelnicy i sprzedaż; 242-250 – sceny uliczne, moda, makiety budynków, wystawy; 251-273 – parki i ich porządkowanie; 274-275 – Puławy; 276-280 – leśnictwo, parki, budowa ZOO; 281-320 – mosty i wiadukty (zniszczenia, odbudowa, eksploatacja); 321-328 – obiekty komunalne (wodociągi, elektrownia), powódź; 329-333 – sport (wydarzenia, obiekty); 334-340 – dworce; 341-380 – komunikacja miejska, transport, motoryzacja; 391-419 – handel uliczny, sklepy; 420-425 – przemysł; 426-440 – rybołówstwo, żegluga; 441-599 – budynki (zniszczenia, odbudowa); 600-623 – Łazienki Królewskie; 624-681 – architektura rezydencjonalna; 682-688 – rzeźby i detale architektoniczne (zniszczenia, konserwacja, wystawy); 689-812 – świątynie; 813-816 – cmentarze; 817-884 – pomniki (857-865 wolne sygnatury); 885-886 – Kazimierz Dolny; 887 – Zakroczym; 888, 892-894 – herb miasta; 889-891 – fotografie lotnicze; 895-1370 – ulice i budynki; 1371-1375 – varia; 1376-1384 – zdjęcia prywatne Stefana Rassalskiego. Zdjęcia wykonane podczas powstania warszawskiego przedstawiają głównie portrety powstańców, sceny rodzajowe oraz zniszczenia zabudowy, przeważnie z Politechniki Warszawskiej, gdzie stacjonował Autor. Po zdobyciu przez Niemców Politechniki fotograf przeniósł się na ul. Noakowskiego 12. Większość kadrów wykonano na ul. Lwowskiej, Noakowskiego i Piusa XI (ob. Piękna), mniej liczne są zdjęcia z ul. Marszałkowskiej, Kruczej i ks. Skorupki. Ukazują zbombardowane budynki, barykady, wraki pojazdów, pozowane portrety powstańców, niszczenie hitlerowskich symboli, wiercenie studni, pogrzeb powstańca. Część zdjęć wykonano z dachu budynku przy ul. Noakowskiego - przedstawiają płonące zabudowania Politechniki Warszawskiej oraz panoramę miasta w kierunku ul. Nowogrodzkiej. Niektóre zdjęcia w zespole są reprodukcjami zdjęć Sylwestra Brauna ps. „Kris”, jak np. kadr ze zdobycznym transporterem opancerzonym Sd. Kfz. 251 „Szary Wilk”, wnętrze płonącego kościoła św. Krzyża, eksplozja pocisku na gmachu „Prudentialu” czy portret dziewczynki modlącej się przy grobie w podwórku. Występuje też reprodukcja fotografii Eugeniusza Hanemana przedstawiająca powstańca z karabinem w ruinach kościoła św. Krzyża. Znajdujące się w zespole materiały są jedynie niewielkim wycinkiem powstańczej twórczości Rassalskiego. Większość zdjęć, zgodnie z rozkazem obowiązującym powstańczych fotoreporterów, Rassalski przekazał do Biura Informacji i Propagandy, gdzie uległy zniszczeniu w toku walk. Po zakończeniu wojny Rassalski dokumentował przede wszystkim ruiny miasta i prowadzone prace budowlane. Uwiecznił zburzone kamienice, pałace, świątynie i gmachy użyteczności publicznej, jak również panoramy ruin Warszawy np. z terenu byłego getta. Dużo uwagi poświęcił odbudowie miasta: odgruzowaniu, rozbiórce wypalonych budynków, przekuwaniu torów tramwajowych, budowie domów, przebijaniu nowych ulic i konserwacji zabytków. Na zdjęciach widzimy czyny społeczne młodzieży międzynarodowej, junaków z organizacji „Służba Polsce” oraz wojsko pomagające przy odbudowie. Wiele zdjęć dotyczy budowy i otwarcia Trasy W-Z, budowy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, stopniowej odbudowy Politechniki Warszawskiej, ustawienia odbudowanych pomników Adama Mickiewicza i Mikołaja Kopernika oraz kolumny Zygmunta. Wśród zdjęć występują też reprodukcje fotografii i pocztówek z XIX w., przełomu XIX i XX w. oraz z dwudziestolecia międzywojennego, przedstawiających warszawskie budynki, place i ulice. Kolejne kadry ukazują życie codzienne w zrujnowanym mieście – transport publiczny, handel uliczny, przechodniów, reklamę, sklepy, księgarnie i zakłady usługowe, modę damską i męską oraz bawiące się dzieci. Występują też zdjęcia z wydarzeń, takich jak pochody pierwszomajowe, obchody Dnia Zwycięstwa, I Kongres Nauki Polskiej czy Wyścig Pokoju. Rassalski chętnie też fotografował wszelkie dekoracje propagandowe: przed referendum „3 razy tak” (1946), wyborami parlamentarnymi (1947) oraz zjednoczeniem Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) (1948). Są też fotografie z uroczystości religijnych: procesji Bożego Ciała, obchodów Wielkanocy czy pogrzebów: Macieja Rataja w Palmirach i prymasa Augusta Hlonda w Warszawie. Stosunkowo rzadko Rassalski fotografował przemysł, poza zakładami obróbki drewna przy ul. Siarczanej w zespole są jedynie nieliczne zdjęcia z kilku nierozpoznanych zakładów: browaru, mleczarni, fabryki konserw i nieustalonego przedsiębiorstwa. Na zdjęciach uwiecznił również Hutę „Pokój” w Rudzie Śląskiej, w której powstawały przęsła dla odbudowywanego mostu Poniatowskiego. Część kadrów wykonał nad Wisłą, gdzie fotografował żeglugę, wydobycie piasku, budowę bulwarów oraz odbudowę mostów. Większość zdjęć z zespołu pochodzi z terenu Warszawy i okolic (Palmiry, Zakroczym, Powsin, Wilanów). Jedynie nieliczne kadry przedstawiają Kazimierz Dolny i Puławy. W zespole jest też grupa zdjęć herbów ulic i jurydyk Warszawy oraz varia: godło Polski, popiersie Lenina, obraz przedstawiający Żyda czy kapliczka ścienna. Ostatnią grupą zdjęć, jaką można wyróżnić w zespole, są fotografie rodzinne Autora. Na jednej z nich widnieje Stefan Rassalski z rodzicami i rodzeństwem, pozostałe przedstawiają jego żonę Lucynę i syna Bożydara (1941-2020). Na fotografiach powojennych często pojawia się Joanna Czyżewska, partnerka Autora, portretowana zarówno na tle ruin, jak i odbudowanych budynków i ulic. Część zdjęć to portrety Autora z różnych lat.

Dzieje twórcy:

Stefan Rassalski urodził się 26 grudnia 1910 r. w Symonowie na Wołyniu, jako syn Romualda, kierownika gorzelni w tamtejszym majątku i Zofii z Siekierzyńskich. Jego ojciec po 1918 r. pracował na państwowych stanowiskach jako księgowy i nadleśniczy w okolicach Równego i Kiwerców, co wiązało się z licznymi przeniesieniami służbowymi. Z tego powodu Stefan uczęszczał do wielu różnych szkół średnich na Wołyniu, a maturę zdał eksternistycznie w gimnazjum w Równem. Następnie w latach 1928-1933 uczęszczał do Wolnej Wszechnicy Malarstwa i Rysunku w Lublinie, prowadzonej przez Janinę Miłosiową. Zajął się wówczas drzeworytem – z tego okresu pochodzą jego najwcześniejsze prace. Pozostawał wtedy pod silnym wpływem Tadeusza Kulisiewicza, Władysława Skoczylasa i twórczości ludowej [1. https://sztuka.agraart.pl/autor/licytacje/3364/stefan-rassalski (dostęp: 20.03.2020)]. W 1933 r. był współzałożycielem lubelskiego Związku Malarzy „Krąg”, skupiającego absolwentów Wszechnicy, którego celem miało być „szerzenie kultury malarskiej na Kresach Wschodnich”. W tym samym roku uzyskał dyplom na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Studiował również historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim (1933-1936) [2. Informacje o studiach na ASP i UW na podstawie relacji dla wydawnictwa „Artyści plastycy okręgu warszawskiego ZPAP 1945-1970”, choć w wykazach studentów tych uczelni nie figuruje]. Jego prace były wystawiane na kolejnych wystawach z cyklu „Salon Lubelski” (1934-1936), a także w Warszawie – na I Salonie Zimowym Instytutu Propagandy Sztuki (1935) oraz na Wystawie malarstwa, grafiki i rzeźby, prezentowanej w Resursie Obywatelskiej w 1937 r. Stefan Rassalski w 1936 r. zamieszkał w Warszawie, gdzie jako dziennikarz i reporter współpracował z „Kurierem Polskim”, „Kurierem Porannym”, „Czcią pracy” i „Zwierciadłem”. Wykonywał wówczas także ilustracje do powieści i pism młodzieżowych. Silny wpływ wywarła na nim znajomość z Jerzym Hulewiczem, któremu podczas okupacji poświęcił nieopublikowaną pracę [3. https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stefan-rassalski (dostęp: 20.03.2020)]. Stefan Rassalski we wrześniu 1939 r. wziął ślub z Lucyną Janiną Wolfke (1918-1944), córką wybitnego fizyka, prof. Mieczysława Wolfkego, wykładającego na Politechnice Warszawskiej. Podczas wojny działał w konspiracji pod pseudonimem „Ster”. Współorganizował tajne laboratorium fotograficzne w podziemiach Wydziału Fizyki Politechniki Warszawskiej, powstałe z inicjatywy prof. Wolfkego. Wykonywał tam mikrofilmy opracowań teoretycznych polskich naukowców, aby można je było łatwiej ukryć przed Niemcami. Pracował też przy wyrabianiu fałszywych dokumentów tożsamości na potrzeby konspiracji [4. https://www.potempski.com/elektryczny/zarys/walka.htm (dostęp: 20.03.2020)]. Wraz z innymi pracownikami – inż. Zbigniewem Toniszewskim i oficerem Armii Ludowej Janem Makulskim wykonywał za pomocą teleobiektywów dokumentację niemieckich zbrodni na ulicach Warszawy i portrety gestapowców na potrzeby podziemia [5. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej – przewodnik po zasobie fotografii, oprac. J. Boniecki, s. 214]. W działalność tej konspiracyjnej pracowni była również zaangażowana jego żona Lucyna, która odpowiadała za zaopatrzenie, archiwum i ewidencję. Stefan Rassalski prowadził też tajne komplety z rysunku odręcznego i perspektywy wykreślnej na Politechnice oraz z technik drukarskich i graficznych w tajnej Szkole Dziennikarstwa. Mieszkał wówczas w Domu Profesorów Politechniki przy ul. Koszykowej 75. Podczas okupacji urodził mu się syn Bożydar (1941-2020), późniejszy dziennikarz „Sztandaru Młodych” i Programu III Polskiego Radia. Stefan Rassalski należał też do Wojskowej Służby Ochrony Powstania (WSOP), powołanej w 1941 r. konspiracyjnej organizacji pomocniczej, przygotowywanej na wypadek powszechnego powstania przeciwko okupantowi. Na krótko przed wybuchem powstania warszawskiego, 29 maja 1944 r. zmarła jego żona Lucyna na skutek komplikacji po operacji wyrostka robaczkowego. Podczas powstania warszawskiego Stefan Rassalski przebywał w rejonie Politechniki, gdzie o godzinie “W” wykonał pierwsze zdjęcie, przedstawiające zbiórkę grupy powstańców z kilku niekompletnych oddziałów w ogrodach uczelni. W czasie walk pełnił służbę dowódcy plutonu WSOP. Jednocześnie fotografował sceny z powstania, głównie zniszczenia budynków i codzienne życie powstańców. Posługiwał się wówczas aparatem Vito I marki Voigtlander. Po wycofaniu się powstańców z Politechniki przeniósł się na ul. Noakowskiego 12. Pracę fotografa utrudniał brak wody, niezbędnej do wywoływania zdjęć, szczególnie po zajęciu przez Niemców terenu Politechniki. Jak sam wspominał, negatywy wywoływał w wywoływaczu o kolorze mocnej kawy, zaś utrwalał w „mokrym błocie”, jednak po 25 latach negatywy był zadziwiająco dobrej jakości [6. Archiwum, dz. cyt., s. 215]. Niestety większość wykonanych zdjęć uległa zniszczeniu lub zagubieniu, ponieważ wszyscy reporterzy musieli oddawać negatywy władzom Biura Informacji i Propagandy. Choć Stefan Rassalski uzyskał zgodę na zatrzymanie po jednej odbitce każdej klatki negatywu, i one uległy zniszczeniu od zamoczenia i uszkodzeń mechanicznych. Do chwili obecnej przetrwało zaledwie 200 zdjęć spośród 1000 wykonanych w powstaniu, które autor wyniósł w lasce, opuszczając miasto z ludnością cywilną po kapitulacji [7. https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/56,95080,18553649,fotograficzny-sprawozdawca,,1.html?disableRedirects=true (dostęp: 20.03.2020)]. Z obozu przejściowego w Pruszkowie został zwolniony jako niezdolny do pracy i jedyny opiekun swego syna. Wraz z nim trafił do Poronina, gdzie doczekali wyzwolenia w styczniu 1945 r. Do Warszawy powrócili w marcu 1945 r. Po wojnie Stefan Rassalski zatrudnił się w nowo powstałym Biurze Odbudowy Stolicy (BOS), gdzie prowadził pracownię dokumentacyjno-fotograficzną [8. https://weekend.gazeta.pl/weekend/7,152121,16500066,bozydar-rassalski-caly-narod-lecial-zobaczyc-ze-dom-zbudowali.html (dostęp: 20.03.2020)]. Współorganizował tygodnik „Stolica”, powstały w listopadzie 1946 r. z przekształcenia „Skarpy Warszawskiej”, [9. https://pl.wikipedia.org/wiki/Stolica_(czasopismo) (dostęp: 20.12.2021) ] i był jego pierwszym sekretarzem redakcji. Swoje fotografie sygnował imieniem i nazwiskiem lub dawnym konspiracyjnym pseudonimem „Ster”, niekiedy publikował też jako BOS lub NROW (Naczelna Rada Odbudowy Warszawy). Związał się wówczas z Joanną Czyżewską, sekretarką techniczną w redakcji „Stolicy” [10. Bohdan Skąpski, Początki „Życia Warszawy”, „Stolicy” i „Kalendarza Warszawskiego” [w:] Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego, nr 10/2 z 1971 r.], z którą mieszkał przy ul. Mazowieckiej i która często towarzyszyła mu w fotograficznych plenerach. Był też później członkiem redakcji „Nowin Literackich” i współpracownikiem „Tygodnika Kulturalnego”. Oprócz fotografii i grafiki zajmował się również malarstwem, poezją i publicystyką kulturalną. Należał do Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, Sekcji Grafiki Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), Komisji Kultury Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) oraz Komisji Kultury Dzielnicowej Rady Narodowej Warszawa-Śródmieście. Nigdy nie wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i szczęśliwie uniknął represji z powodu swojej wojennej działalności konspiracyjnej. Za swoją twórczość otrzymał nagrodę ministra kultury i sztuki (1968), a swe prace wystawił na dwóch indywidualnych wystawach: w Galerii MDM (1964) i w Domu Artysty Plastyka (1970). Oprócz tego uczestniczył w innych wystawach krajowych i zagranicznych: I Salon Warszawskiego ZPAP (1947); Wystawa grupy „Warszawa” (1948); I-VIII Wystawy Okręgowe Warszawskiego ZPAP; I Ogólnopolska Wystawa Grafiki Artystycznej i Rysunku w XV-lecie PRL (1961); V i VI Ogólnopolska Wystawa Plastyki w Radomiu (1966, 1967); I i II Festiwal Sztuk Pięknych (1966, 1968).; Większość twórczości fotograficznej Stefana Rassalskiego przypada na lata 1945-1953, później fotografował tylko okazjonalnie, np. budowę Ściany Wschodniej (1961-1969), poświęcając się głównie innym dziedzinom twórczości, takim jak grafika czy malarstwo. Stefan Rassalski zmarł po długiej chorobie 17 listopada 1972 r. w Warszawie. Został pochowany na Starych Powązkach (kwatera 149-3-16).

Daty skrajne:

1939-1966

Klasyfikacja:

archiwa prywatne i spuścizny

Nazwa twórcy:

Stefan Rassalski

Daty:

1939-1966.

Nazwa dawna:

Nazwa obcojęzyczna:

Języki:

Dostępność:

Udostępniany w całości

Ogółem jednostek archiwalnych:

1379

Ogółem opracowanych jednostek archiwalnych:

0

Ogółem jednostek archiwalnych bez ewidencji:

0

Ogółem metrów bieżących

4.33

Ogółem opracowanych metrów bieżących

0.0

Ogółem metrów bieżących bez ewidencji

0.0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0

Ogółem plików :

0

Ogółem rozmiar (w MB):

0.0

Ogółem dokumentów

0

Ogółem spraw

0

Ogółem klas

0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0.0

Ogółem metrów bieżących:

0.0

Daty skrajne dokumentacji niearchiwalnej:

Nazwa Inwentarz skarbowy Uwagi
indeks rzeczowy Nie
indeks geograficzny Nie
elektroniczny inwentarz archiwalny roboczy Nie
indeks osobowy Nie

Negatywy czarno-białe na podłożu z azotanu celulozy (“nitro”), głównie w formacie 36x24 mm za wyjątkiem 11 szt. w formacie 24x24 mm. Negatywy w większości pocięte na pojedyncze klatki, nieliczne na paski po 6 klatek. Stykówki wykonane na papierze bromosrebrowym formatu 180x240 mm, mogącym pomieścić 30 klatek formatu 36x24 mm, miejscami powycinane lub sklejone w większe całości i naklejone na karty albumów. Stan techniczny negatywów jest dobry, nieliczne, zwłaszcza z okresu powstania warszawskiego, noszą zmiany chemiczne. Pojedyncze klatki przekreślone przez Autora. W 2016 r. poddano konserwacji 18 pasków negatywów, łącznie 95 j.a. (znak sprawy: OZF.613.1.2016). Stykówki w dobrym stanie, niekiedy lekko pofalowane, miejscami zaznaczenia flamastrem, zdarzają się wycięte poszczególne klatki.