Akta gminy Bielawy

Reference code
72/3935/0
Number of series
0
Number of scans
0

Content:

Dzieje i działalność samorządu gminnego w XIX wieku znajdują minimalne odbicie w aktach gminy Bielawy. Inwentarz otwierają: Księga uchwał gromadzkich wsi wchodzących w skład gminy Bielawy i Księga uchwał zebrań gminy Bielawy, obie pochodzące z końca XIX wieku. Stanowią one – obok ksiąg uchwał towarzystw gromadzkich – szczątki po dawnej kancelarii rosyjskiej. Najciekawszą w tej grupie jest Księga uchwał gminnych (sygn. 5) z rozpoczynającą ją protokółem z 30 grudnia 1905 r., w którym podjęto uchwałę wprowadzającą język polski, jako język urzędowy w gminie i w szkołach. Niewiele także, bo zaledwie 4 teczki, zachowało się w aktach gminnych archiwaliów z okresu okupacji niemieckiej z lat 1915 – 1918. W miarę pełny materiał dokumentujący działalność Rady i Zarządu Gminy Bielawy przynosi dopiero okres międzywojenny (30% zespołu). Funkcjonowanie organów ustrojowych gminy ilustruje 25 jednostek, przy czym stanowią je przede wszystkim księgi uchwał i protokołów zebrań gminnych i gromadzkich, rady i komisji. Spora grupa akt dotyczy zagadnień gospodarczych i finansowych (ok.30 j.a.). Są to m. in. budżety i sprawozdania finansowe, księgi podatkowe, regestry i in. W dziale gospodarki gminnej zwracają uwagę zestawienia statystyczne, np. o stanie posiadania wielkiej własności ziemskiej, komasacji ziemi i inwentarzu gminy. Sprawy ewidencji ludności reprezentowane są przez 37 j.a., z których większość to księgi i rejestry mieszkańców. Akta z okresu okupacji hitlerowskiej z lat 1939 – 1945 zajmują ok. 16% zespołu. Tematycznie najwięcej archiwaliów dotyka spraw gospodarczo – finansowych, które obrazują eksploatacyjną politykę okupanta wobec wsi. Są to przede wszystkim budżety i sprawozdania rachunkowe, sprawy egzekucji podatków i kontyngentów rolnych, w tym księgi biercze danin od mieszkańców (15 j.a.). Ciekawym materiałem dla badań narodowościowych są wykazy osób wysiedlonych, listy ludności niemieckiej i ukraińskiej oraz volksdeutschów (10 j.a.). Blisko połowę akt całego zespołu – 225 j.a. – stanowią akta z okresu powojennego z lat 1945 – 1954. Początki kształtowania się nowej władzy na terenie gminy ukazują księgi protokołów z posiedzeń Gminnej Rady Narodowej i Zarządu w Bielawach oraz komisji radzieckich. Znajdujemy w nich interesujące dane o realizacji reformy rolnej, elektryfikacji wsi, akcji weryfikacyjnej wśród pracowników Zarządu, uchwały o nowych granicach gminy i in. (18 j.a.). Zachowały się również teczki z aktami osobowymi pracowników (11 j.a.) oraz protokoły kontroli gospodarki gminnej. Sporo materiału źródłowego dotyczącego przebiegu okupacji, szkód i zniszczeń wojennych oraz danych o ludności zamieszkującej i opuszczającej gminę można znaleźć w aktach działu administracyjnego (sygn. 318-335). Największa grupę akt z okresu lat 1945 – 1954 stanowią jednak sprawy gospodarcze związane z ustanowieniem na wsi nowego ustroju rolnego (70 j.a.). Akta te pozwalają wejrzeć w politykę rolną państwa (rejestry wymiaru i poboru podatków), przyjrzeć się wielkości i strukturze gospodarstw oraz kierunkom produkcji rolnej w gminie Bielawy. W całości – jak można sądzić – zachowane akta po 1950 r. oddają w miarę pełny obraz funkcjonowania samorządu gminnego, jego sukcesy i niedociągnięcia. Wskazują m. in. na iluzoryczność działań różnych komisji i brak koordynacji z pracami Prezydium Gminnej Rady Narodowej. Zamykają zespół akt gminy Bielawy listy płac pracowników gminy z lat 1934 – 1954 w ilości 23 j.a., przy czym tylko 5 j.a. stanowią listy sprzed 1945 roku. Struktura zespołu: Zabór rosyjski 1888-1914 - sygn. 1-2, 7-8 Okupacja niemiecka 1915-1917 - sygn. 9-12 Okres międzywojenny 1918-1939 - sygn. 13-16, 19-51, 54-162 Okres okupacji hitlerowskiej 1939-1944 - sygn. 163-241 Okres PRL - sygn. 242-490 Księga uchwał zebrania gminnego 1901-1902 - sygn. 491 Wybory do rad gromadzkich 1938 - sygn. 492

The history of the creator:

Urząd wójta gminy, a następnie gmina z okresu lat 1809 – 1866 opierała swą działalność na dekrecie królewskim z 23 lutego 1809 roku o tymczasowej organizacji dla gmin, później zaś na postanowieniach Namiestnika Królestwa Polskiego z 3 lutego 1816 r. i z 30 maja 1818 roku. W myśl powyższych uchwał każda wieś mogła być samodzielną gminą pod władzą wójta, jeśli obejmowała co najmniej 10 domów mieszkalnych. Obszar gminy łączył się z obszarem dworskim, natomiast funkcja wójta gminy, wybieranego przez obywateli wsi umiejących czytać i pisać, była połączona z władzą pana feudalnego – dziedzica. Wójt – dziedzic był mianowany (prefekt departamentu, Komisja Wojewódzka), rzadko też sprawował władzę osobiście, powierzając ją najczęściej swoim oficjalistom. Do obowiązków wójta należało: a) ogłaszanie rozporządzeń władz nadrzędnych; b) zarządzanie majątkiem gminnym i chłopskim; c) dozór nad inwestycjami budowlanymi; d) współdziałanie przy rozkładaniu danin i ciężarów; e) czuwanie nad bezpieczeństwem i porządkiem w gminie oraz dostarczaniem rekruta; f) utrzymywanie i prowadzenie ksiąg ludności. Przewidziane w przepisach jako organy doradcze, rady gminne nie były w zasadzie powoływane. W latach 1867-1915 ustrój administracyjny gmin opierał się na ukazach carskich z 3(15) marca 1859 r. i z 19 lutego (2 marca) 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim i urządzeniu gmin wiejskich. W myśl tych przepisów gmina wiejska składać się miała z co najmniej 50 domów mieszkalnych, przy czym jej obszar ustalali naczelnicy powiatów w porozumieniu z władzą sądową i przez rząd gubernialny. Wielkość gminy zatwierdzana była następnie przez Rządową Komisję Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Reforma z 1864 r. znosiła patrymonialny porządek administracyjny na wsi i zależność chłopów od właścicieli folwarków, wprowadzając wójtów-chłopów w miejsce wójtów-dziedziców. Każda wieś zamieszkała przez włościan tworzyła gromadę, jednakże już bez folwarku, który pozostawał wyłączony. Administrację gminną tworzyło: zebranie gminne, wójt, sołtysi i sąd gminny z ławnikami. Zebranie miało być ciałem ustawodawczym, do kompetencji którego należały sprawy: 1) wyboru wójta, ławników, pisarza i innych urzędników, 2) podejmowania uchwał w sprawach gospodarczych, opieki społecznej i zakładania szkół, 3) ustanawiania i rozkładu składek oraz ciężarów na całą gminę, 4) kontroli pracy urzędników i kasy gminnej, 5) gospodarowania i zarządzania majątkiem gminy. Wójt spełniał wraz z sołtysami, pisarzem gminnym i poborcą podatkowym funkcję organu wykonawczego. Władza wójta, wykonującego polecenia naczelnika powiatu, sędziego pokoju, komisarza do spraw włościańskich i in., obejmowała szereg obowiązków o charakterze administracyjno-policyjnym, np. ogłaszanie rozporządzeń władz, czuwanie nad spokojem i porządkiem we wsiach, zwoływanie i przewodniczenie zebraniom gminnym. Za całokształt prac organizacyjno-kancelaryjnych odpowiadał pisarz gminny. Odzyskanie przez Polskę niepodległości nie przyniosło początkowo zasadniczych zmian w strukturze organizacyjnej gmin. Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. o utworzeniu rad gminnych na obszarze b. Królestwa Kongresowego pozostawiał w mocy przepisy ustawy z 1864 r., z tą jedynie zmianą, że w każdej gminie tworzono radę gminną składającą się z wójta (jako przewodniczącego rady) i 12 członków wybieranych w głosowaniu tajnym na trzy lata przez zgromadzenie gminne większością głosów. Rada gminy spełniała rolę organu zarządzającego i wykonawczego. Do zakresu jej czynności należało: 1) przygotowywanie wniosków i budżetów na zgromadzenie gminne oraz czuwanie nad wykonaniem jego uchwał, 2) zawiadywanie nieruchomościami i funduszami należącymi do gminy, 3) kierownictwo i dozór nad instytucjami oraz zakładami gminnymi, 4) mianowanie, kontrola i usuwanie urzędników gminy, 5) kontrola działalności wójta. Raz w roku rada miała obowiązek składania sprawozdania wobec zgromadzenia gminnego. W dniu 23 marca 1933 roku ukazała się ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, która miała na celu ujednolicenie administracji i samorządu na szczeblu gminy i miasta na terenie całego kraju. Rozdział trzeci tego obszernego dokumentu szczegółowo określał zakres praw i działania gmin wiejskich i gromad oraz ustanawiał przepisy wyborcze do rad gromadzkich i rad gminnych. Do obszaru gminy wiejskiej miały wchodzić jedna lub więcej miejscowości, przy czym jej wielkość „powinna odpowiadać naturalnemu, o ile możności zasięgowi wspólnego zainteresowania lokalnymi sprawami publicznymi ogółu mieszkańców połączonych miejscowości, jak również zapewnić gminie zdolność wykonywania ciążących na niej zadań”. Organem stanowiącym i kontrolującym w gminach wiejskich była rada gminna, a organem zarządzającym i wykonawczym – zarząd gminny. Członkami rady gminnej byli: wójt – jako przewodniczący, podwójci, ławnicy oraz radni. Do zakresu działania rady gminnej należało powoływanie organu zarządzającego, czyli zarządu gminnego, kontrola jego działalności oraz podejmowanie uchwał we wszystkich sprawach gminy i jej gospodarki. Organem pomocniczym rady były komisje stałe i czasowe, składające się z członków rady i – w miarę potrzeby – mieszkańców gminy. Komisje rozpatrywały i opiniowały sprawy dotyczące administracji i gospodarki gminnej oraz przygotowywały wnioski na posiedzenia rady. Ponadto komisje mogły decydować w zastępstwie rady w poszczególnych sprawach wymagających jej uchwały. Zarząd gminy składał się z wójta, podwójciego i dwóch, a w gminach liczących ponad 10 000 mieszkańców, trzech ławników. Zarząd ustalał też plany wykonania budżetu, decydował o zaciągnięciu pożyczek, ustanawiał opłaty za korzystanie z urządzeń zakładów i przedsiębiorstw gminnych oraz korzystanie z publicznych środków lokomocji, umarzał należności przypadające gminie z tytułów publiczno-prawnych, wydzierżawiał nieruchomości gminne, zajmował się sprawami budowlanymi, organizacji zakładów i przedsiębiorstw gminy, zdrowia, szkolnictwa itp. Działalność urzędu gminnego w okresie okupacji hitlerowskiej regulowały rozporządzenia z dnia 28 listopada 1939 r. o zarządzie gmin polskich i z dnia 27 czerwca 1940 r. o tworzeniu i administracji związku gmin w Generalnym Gubernatorstwie. Decyzje te podporządkowywały całkowicie władzę gminną okupantowi, czego wyrazem było powoływanie wójta i rady (tej ostatniej jako jedynie organu opiniodawczego) w drodze nominacji. Samorząd na szczebli gminy nie istniał, a jego funkcję, tyle że w skali całego powiatu, miał spełniać tzw. związek gmin, do którego zadań należały: 1) przebudowa i rozbudowa, utrzymanie i naprawa dróg, 2) popieranie rolnictwa, 3) wspieranie stanu zdrowia publicznego, 4) popieranie kas oszczędności, 5) dbanie o ogólny dobrobyt, 6) zakładanie i utrzymanie szkół zawodowych itp. Wszystkie owe „szczytne” zadania służyć miały potrzebom okupanta niemieckiego. Podstawy działania samorządu gminnego w nowych warunkach ustrojowych stanowiły: ustawa Krajowej Rady Narodowej z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego i obwieszczenie Prezydenta KRN z dnia 14 stycznia 1946 r. W myśl wyżej wymienionych ustaw terenowymi organami przedstawicielskimi i organami władzy państwowej miały być gminne rady narodowe. Do kompetencji rad należało: 1) planowanie działalności publicznej (głównie uchwalanie budżetu i planu świadczeń w naturze), 2) powoływanie i kontrola samorządowych organów wykonawczych, 3) ustalanie zawierania umów w sprawach pożyczek i zarządzanie majątkiem gminy, 4) uchwalanie regulaminu obrad rady i komisji. Rady narodowe wybierały ze swego grona prezydium (organ wykonawczo-zarządzający) złożony z przewodniczącego, zastępcy oraz trzech członków. Prezydium zwoływało posiedzenia rady przynajmniej raz w miesiącu, czuwało nad wykonaniem uchwał oraz posiadało inicjatywę uchwałodawczą. Rady narodowe mogły powoływać komisje złożone z radnych i w razie potrze-by z osób spoza rady. Komisje miały spełniać funkcję organów pomocniczych, a do ich zadań należało kontrolowanie gospodarki i administracji terenowej. Do wykonania ściśle określonego celu (najczęściej, np. obchodów święta 1 maja, obrony pokoju, święta kobiet, oświaty itp. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej był zarząd gminy, składający się z wójta, podwójciego i trzech członków. Zarząd gminy miał działać we wszystkich sprawach, o których stanowiła rada, a w szczególności: przygotowywać projekty gminnych planów gospodarczych, budżetów gminnych, projektów opłat i danin, zarządzać przedsiębiorstwami gminnymi, zajmować się sprawami organizacyjnymi gminy (wydzierżawianiem nieruchomości, sprawami oświaty, kultury i sztuki, opieki społecznej, zdrowia i in.). Uchwały Rady Państwa z dnia 20 marca 1950 roku o powołaniu jednolitej władzy państwowej wszystkich szczebli znosiły zarządy gminne (w tym stanowiska wójta i podwójciego), a ich dotychczasowy zakres działania przejmowały gminne rady narodowe i ich organy wykonawcze. Jako terenowe organy władzy państwowej, gminne rady narodowe miały: 1) kierować na swoim terenie życiem gospodarczym, społecznym i kulturalnym, 2) zapewniać ochronę porządku publicznego i czuwać nad przestrzeganiem prawa, 3) wybierać i odwoływać prezydium rady narodowej oraz komisje, 4) kierować działalnością swoich organów i rozpatrywać ich sprawozdania, 5) uchwalać terenowe plany gospodarcze i budżety oraz nadzorować ich wykonanie, 6) ustanawiać daniny, wysokości opłat i świadczeń gminnych, 7) kontrolować działalność przedsiębiorstw, zakładów i instytucji gminnych. Rady narodowe działały na sesjach, które miały się odbywać co najmniej raz na miesiąc. Do poszczególnych dziedzin swojej działalności powoływały komisje stałe, których zadaniem było nadzorowanie działalności organów rady, przygotowywanie projektów ważniejszych uchwał rady oraz sprawowanie kontroli społecznej. Ponadto rady mogły powoływać do konkretnych zadań doraźne komisje czasowe. Organem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium złożone z przewodniczącego, zastępców oraz sekretarza i członków. Posiedzenia prezydium miały odbywać się raz w tygodniu. Prezydium sprawowało na podległym sobie terenie gminy wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, tzn. 1) wykonywało uchwały rady oraz zarządzenia władz zwierzchnich, 2) kierowało działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną rady oraz działalnością przedsiębiorstw, zakładów i instytucji podległych radzie narodowej, 3) zwoływało i przygotowywało sesje rady oraz współdziałało z jej komisjami, 4) opracowywało projekty budżetu i planu gospodarczego, 5) składało ze swej działalności sprawozdania prezydium rady wyższego stopnia. Gminne rady narodowe funkcjonowały do 1954 r., kiedy to ukazała się ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Oprac. Marek Wojtylak

Border dates:

1888-1954

Classification:

administracja ogólna

The name of the creator:

Dates:

1888-1954.

Former name:

Foreign language name:

Languages:

rosyjski, polski, niemiecki

Availability:

Available in full

Total archival files:

492

Total archival files processed:

484

Total archival files without records:

0

Total linear metres

6.43

Total linear metres processed

6.43

Total archival files without records

0.0

Total archival files:

0

Total files:

0

Total size (in MB):

0.0

Total documents

0

Total cases

0

Total classes

0

Total archival files:

0.0

Total running meters :

0.0

Dates of non-archival documentation :

Name Inventory tax uwagi
Book inventory approved Tak

IZA - inwentarz skarbowy