Dzieje i działalność samorządu gminnego od momentu powstania gminy Domaniewice do wybuchu II wojny światowej znajdują bardzo skromne odbicie w materiale aktowym. Z lat 1934 – 1939 zachowało się jedynie 16 j.a. Są to głównie księgi z protokołami posiedzeń Rady Gminnej i Zarządu (niekompletne zresztą), inwentarzami stanu majątkowego oraz biercze z danin publicznych. Niewiele więcej akt, gdyż 17 j.a. dotyczy okresu okupacji hitlerowskiej. Z lat wojny zachowały się przede wszystkim akta gospodarcze – budżety i sprawozdania rachunkowe, księgi dochodów i rozchodów oraz najwięcej – księgi danin i podatków, pokazujące eksploatacyjny charakter polityki okupanta wobec wsi polskiej. Stosunkowo nieźle dokumentują akta początki kształtowania się władzy ludowej w gminie i dalsze lata działalności urzędu gminnego w Domaniewicach. Akta te stanowią zresztą ponad 70% całego zespołu i w miarę wyczerująco pokazują funkcje i charakter powstałych po wojnie organów ustrojowych gminy, w tym ich sukcesy i porażki. Samych jednostek obrazujących funkcjonowanie GRN w Domaniewicach jest w zespole blisko 60. Przeważnie są to księgi lub teczki z protokołami posiedzeń Rady oraz różnych powołanych przez nią komisji. Wyjątkowo dużo miejsca w zespole zajmują też sprawy osobowe członków Zarządu i Rady oraz innych pracowników gminnych (26 j.a.). Dominują niemniej w aktach gminnych sprawy finansowo – gospodarcze (47 j.a.), związane z rolniczym profilem działania gminy wiejskiej. Pozwalają one przyjrzeć się budowie nowego ustroju rolnego oraz wskazać na główne kierunki polityki państwa w stosunku do wsi. Sporą grupę w tej mierze reprezentują księgi przychodów i rozchodów, wymiaru podatku gruntowego, daniny narodowej i aprowizacji rolnictwa. Zamykają zespół akt gminy Domaniewice listy płac pracowników gminy z lat 1934 – 1953 w ilości 16 j.a., przy czym tylko 3 j.a. stanowią listy sprzed 1945 roku. Struktura zawartości: Okres międzywojenny i okupacji hitlerowskiej 1934 - 1945 - Dział Ogólno-Organizacyjny - sygn. 1 - 6 - Dział Finansowo-Księgowy - sygn. 7 - 35 - Dział Gospodarki gminnej - sygn. 36 - 40 - Dział Administracyjny - sygn. 41 - 46 - Dział Administracji Społecznej - sygn. 47 - 48 Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945 - 1954 I. Wydział Ogólno-Administracyjny - sygn. 49 - 86 II. Wydział Finansowo-Podatkowy - sygn. 87 - 107 III. Wydział Techniczno-Gospodarczy - sygn. 108 - 109 IV. Wydział Aprowizacji Rolnictwa - sygn. 110 - 117 Referat Ogólno-Administracyjny - sygn. 118 - 153 Referat Finansowy - sygn. 154 - 165 Referat Rolny - sygn. 166 - 173 Listy płacy z lat 1934 - 1953 - sygn. 174 - 189 Rejestry mieszkańców - sygn. 190 - 208

Urząd wójta gminy, a następnie gmina z okresu lat 1809 – 1866 opierała swą działalność na dekrecie królewskim z 23 lutego 1809 roku o tymczasowej organizacji dla gmin, później zaś na postanowieniach Namiestnika Królestwa Polskiego z 3 lutego 1816 r. i z 30 maja 1818 roku. W myśl powyższych uchwał każda wieś mogła być samodzielną gminą pod władzą wójta, jeśli obejmowała co najmniej 10 domów mieszkalnych. Obszar gminy łączył się z obszarem dworskim, natomiast funkcja wójta gminy, wybieranego przez obywateli wsi umiejących czytać i pisać, była połączona z władzą pana feudalnego – dziedzica. Wójt – dziedzic był mianowany (prefekt departamentu, Komisja Wojewódzka), rzadko też sprawował władzę osobiście, powierzając ją najczęściej swoim oficjalistom. Do obowiązków wójta należało: a) ogłaszanie rozporządzeń władz nadrzędnych; b) zarządzanie majątkiem gminnym i chłopskim; c) dozór nad inwestycjami budowlanymi; d) współdziałanie przy rozkładaniu danin i ciężarów; e) czuwanie nad bezpieczeństwem i porządkiem w gminie oraz dostarczaniem rekruta; f) utrzymywanie i prowadzenie ksiąg ludności. Przewidziane w przepisach jako organy doradcze, rady gminne nie były w zasadzie powoływane. W latach 1867-1915 ustrój administracyjny gmin opierał się na ukazach carskich z 3(15) marca 1859 r. i z 19 lutego (2 marca) 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim i urządzeniu gmin wiejskich. W myśl tych przepisów gmina wiejska składać się miała z co najmniej 50 domów mieszkalnych, przy czym jej obszar ustalali naczelnicy powiatów w porozumieniu z władzą sądową i przez rząd gubernialny. Wielkość gminy zatwierdzana była następnie przez Rządową Komisję Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Reforma z 1864 r. znosiła patrymonialny porządek administracyjny na wsi i zależność chłopów od właścicieli folwarków, wprowadzając wójtów-chłopów w miejsce wójtów-dziedziców. Każda wieś zamieszkała przez włościan tworzyła gromadę, jednakże już bez folwarku, który pozostawał wyłączony. Administrację gminną tworzyło: zebranie gminne, wójt, sołtysi i sąd gminny z ławnikami. Zebranie miało być ciałem ustawodawczym, do kompetencji którego należały sprawy: 1) wyboru wójta, ławników, pisarza i innych urzędników, 2) podejmowania uchwał w sprawach gospodarczych, opieki społecznej i zakładania szkół, 3) ustanawiania i rozkładu składek oraz ciężarów na całą gminę, 4) kontroli pracy urzędników i kasy gminnej, 5) gospodarowania i zarządzania majątkiem gminy. Wójt spełniał wraz z sołtysami, pisarzem gminnym i poborcą podatkowym funkcję organu wykonawczego. Władza wójta, wykonującego polecenia naczelnika powiatu, sędziego pokoju, komisarza do spraw włościańskich i in., obejmowała szereg obowiązków o charakterze administracyjno-policyjnym, np. ogłaszanie rozporządzeń władz, czuwanie nad spokojem i porządkiem we wsiach, zwoływanie i przewodniczenie zebraniom gminnym. Za całokształt prac organizacyjno-kancelaryjnych odpowiadał pisarz gminny. Odzyskanie przez Polskę niepodległości nie przyniosło początkowo zasadniczych zmian w strukturze organizacyjnej gmin. Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. o utworzeniu rad gminnych na obszarze b. Królestwa Kongresowego pozostawiał w mocy przepisy ustawy z 1864 r., z tą jedynie zmianą, że w każdej gminie tworzono radę gminną składającą się z wójta (jako przewodniczącego rady) i 12 członków wybieranych w głosowaniu tajnym na trzy lata przez zgromadzenie gminne większością głosów. Rada gminy spełniała rolę organu zarządzającego i wykonawczego. Do zakresu jej czynności należało: 1) przygotowywanie wniosków i budżetów na zgromadzenie gminne oraz czuwanie nad wykonaniem jego uchwał, 2) zawiadywanie nieruchomościami i funduszami należącymi do gminy, 3) kierownictwo i dozór nad instytucjami oraz zakładami gminnymi, 4) mianowanie, kontrola i usuwanie urzędników gminy, 5) kontrola działalności wójta. Raz w roku rada miała obowiązek składania sprawozdania wobec zgromadzenia gminnego. W dniu 23 marca 1933 roku ukazała się ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, która miała na celu ujednolicenie administracji i samorządu na szczeblu gminy i miasta na terenie całego kraju. Rozdział trzeci tego obszernego dokumentu szczegółowo określał zakres praw i działania gmin wiejskich i gromad oraz ustanawiał przepisy wyborcze do rad gromadzkich i rad gminnych. Do obszaru gminy wiejskiej miały wchodzić jedna lub więcej miejscowości, przy czym jej wielkość „powinna odpowiadać naturalnemu, o ile możności zasięgowi wspólnego zainteresowania lokalnymi sprawami publicznymi ogółu mieszkańców połączonych miejscowości, jak również zapewnić gminie zdolność wykonywania ciążących na niej zadań”. Organem stanowiącym i kontrolującym w gminach wiejskich była rada gminna, a organem zarządzającym i wykonawczym – zarząd gminny. Członkami rady gminnej byli: wójt – jako przewodniczący, podwójci, ławnicy oraz radni. Do zakresu działania rady gminnej należało powoływanie organu zarządzającego, czyli zarządu gminnego, kontrola jego działalności oraz podejmowanie uchwał we wszystkich sprawach gminy i jej gospodarki. Organem pomocniczym rady były komisje stałe i czasowe, składające się z członków rady i – w miarę potrzeby – mieszkańców gminy. Komisje rozpatrywały i opiniowały sprawy dotyczące administracji i gospodarki gminnej oraz przygotowywały wnioski na posiedzenia rady. Ponadto komisje mogły decydować w zastępstwie rady w poszczególnych sprawach wymagających jej uchwały. Zarząd gminy składał się z wójta, podwójciego i dwóch, a w gminach liczących ponad 10 000 mieszkańców, trzech ławników. Zarząd ustalał też plany wykonania budżetu, decydował o zaciągnięciu pożyczek, ustanawiał opłaty za korzystanie z urządzeń zakładów i przedsiębiorstw gminnych oraz korzystanie z publicznych środków lokomocji, umarzał należności przypadające gminie z tytułów publiczno-prawnych, wydzierżawiał nieruchomości gminne, zajmował się sprawami budowlanymi, organizacji zakładów i przedsiębiorstw gminy, zdrowia, szkolnictwa itp. Działalność urzędu gminnego w okresie okupacji hitlerowskiej regulowały rozporządzenia z dnia 28 listopada 1939 r. o zarządzie gmin polskich i z dnia 27 czerwca 1940 r. o tworzeniu i administracji związku gmin w Generalnym Gubernatorstwie. Decyzje te podporządkowywały całkowicie władzę gminną okupantowi, czego wyrazem było powoływanie wójta i rady (tej ostatniej jako jedynie organu opiniodawczego) w drodze nominacji. Samorząd na szczebli gminy nie istniał, a jego funkcję, tyle że w skali całego powiatu, miał spełniać tzw. związek gmin, do którego zadań należały: 1) przebudowa i rozbudowa, utrzymanie i naprawa dróg, 2) popieranie rolnictwa, 3) wspieranie stanu zdrowia publicznego, 4) popieranie kas oszczędności, 5) dbanie o ogólny dobrobyt, 6) zakładanie i utrzymanie szkół zawodowych itp. Wszystkie owe „szczytne” zadania służyć miały potrzebom okupanta niemieckiego. Podstawy działania samorządu gminnego w nowych warunkach ustrojowych stanowiły: ustawa Krajowej Rady Narodowej z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego i obwieszczenie Prezydenta KRN z dnia 14 stycznia 1946 r. W myśl wyżej wymienionych ustaw terenowymi organami przedstawicielskimi i organami władzy państwowej miały być gminne rady narodowe. Do kompetencji rad należało: 1) planowanie działalności publicznej (głównie uchwalanie budżetu i planu świadczeń w naturze), 2) powoływanie i kontrola samorządowych organów wykonawczych, 3) ustalanie zawierania umów w sprawach pożyczek i zarządzanie majątkiem gminy, 4) uchwalanie regulaminu obrad rady i komisji. Rady narodowe wybierały ze swego grona prezydium (organ wykonawczo-zarządzający) złożony z przewodniczącego, zastępcy oraz trzech członków. Prezydium zwoływało posiedzenia rady przynajmniej raz w miesiącu, czuwało nad wykonaniem uchwał oraz posiadało inicjatywę uchwałodawczą. Rady narodowe mogły powoływać komisje złożone z radnych i w razie potrze-by z osób spoza rady. Komisje miały spełniać funkcję organów pomocniczych, a do ich zadań należało kontrolowanie gospodarki i administracji terenowej. Do wykonania ściśle określonego celu (najczęściej, np. obchodów święta 1 maja, obrony pokoju, święta kobiet, oświaty itp. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej był zarząd gminy, składający się z wójta, podwójciego i trzech członków. Zarząd gminy miał działać we wszystkich sprawach, o których stanowiła rada, a w szczególności: przygotowywać projekty gminnych planów gospodarczych, budżetów gminnych, projektów opłat i danin, zarządzać przedsiębiorstwami gminnymi, zajmować się sprawami organizacyjnymi gminy (wydzierżawianiem nieruchomości, sprawami oświaty, kultury i sztuki, opieki społecznej, zdrowia i in.). Uchwały Rady Państwa z dnia 20 marca 1950 roku o powołaniu jednolitej władzy państwowej wszystkich szczebli znosiły zarządy gminne (w tym stanowiska wójta i podwójciego), a ich dotychczasowy zakres działania przejmowały gminne rady narodowe i ich organy wykonawcze. Jako terenowe organy władzy państwowej, gminne rady narodowe miały: 1) kierować na swoim terenie życiem gospodarczym, społecznym i kulturalnym, 2) zapewniać ochronę porządku publicznego i czuwać nad przestrzeganiem prawa, 3) wybierać i odwoływać prezydium rady narodowej oraz komisje, 4) kierować działalnością swoich organów i rozpatrywać ich sprawozdania, 5) uchwalać terenowe plany gospodarcze i budżety oraz nadzorować ich wykonanie, 6) ustanawiać daniny, wysokości opłat i świadczeń gminnych, 7) kontrolować działalność przedsiębiorstw, zakładów i instytucji gminnych. Rady narodowe działały na sesjach, które miały się odbywać co najmniej raz na miesiąc. Do poszczególnych dziedzin swojej działalności powoływały komisje stałe, których zadaniem było nadzorowanie działalności organów rady, przygotowywanie projektów ważniejszych uchwał rady oraz sprawowanie kontroli społecznej. Ponadto rady mogły powoływać do konkretnych zadań doraźne komisje czasowe. Organem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium złożone z przewodniczącego, zastępców oraz sekretarza i członków. Posiedzenia prezydium miały odbywać się raz w tygodniu. Prezydium sprawowało na podległym sobie terenie gminy wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, tzn. 1) wykonywało uchwały rady oraz zarządzenia władz zwierzchnich, 2) kierowało działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną rady oraz działalnością przedsiębiorstw, zakładów i instytucji podległych radzie narodowej, 3) zwoływało i przygotowywało sesje rady oraz współdziałało z jej komisjami, 4) opracowywało projekty budżetu i planu gospodarczego, 5) składało ze swej działalności sprawozdania prezydium rady wyższego stopnia. Gminne rady narodowe funkcjonowały do 1954 r., kiedy to ukazała się ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Oprac. Marek Wojtylak

IZA - inwentarz skarbowy