I. Zarząd Gminy (do 1939 r.): protokoły z posiedzeń Rady Gminy i Rady Gromadzkiej, uchwały Zarządu (sygn. 1-8; 1905-1939). II. Zarząd Gminy (po 1945 r.) 1) Oddział Ogólno-Organizacyjny: przepisy i zarządzenia ogólne, sprawy organizacyjne, protokoły z posiedzeń ciał samorządowych, kontrole wewnętrzne i zewnętrzne, majątek gminy i gromad (sygn. 9-19; 1945-1950). 2) Oddział Finansowo-Budżetowy: budżety gminy i zakładów, sprawozdania finansowe, dokumentacja księgowa (sygn. 20-36; 1945-1950). 3) Oddział Gospodarki Gminnej: rolnictwo, przemysł i handel, oświata i kultura, statystyka (sygn. 37-41; 1945-1950). III. Prezydium Gminnej Rady Narodowej 1) Referat Ogólno-Administracyjny: przepisy i zarządzenia ogólne, protokoły z Sesji, Prezydium i Komisji GRN, zebrania sołtysów, organizacja pracy, sprawy kadrowe, przemysłowe i rzemieślnicze, statystyka USC (sygn. 42-54; 1949-1954). 2) Referat Finansowy: budżety, sprawozdawczość finansowa (sygn. 55-57; 1951-1952). 3) Referat Socjalno-Kulturalny: oświata i kultura (sygn. 58-59; 1952-1954). 4) Referat Rolny: zebrania i odprawy, sprawozdawczość i statystyka, planowanie i inwestycje, spółdzielczość produkcyjna, przebudowa ustroju rolnego, leśnictwo (sygn. 60-65; 1952-1954).

Gmina wiejska, jako jednostka administracji państwowej i jednocześnie samorządu terytorialnego, powstała za czasów Księstwa Warszawskiego. Na mocy dekretu z 23 lutego 1809 r. (Dz.P. KW, t. 1, nr 9, s. 201-209) na czele gminy stał wójt, a organem samorządowym była Rada Gminy. Zasadnicze zmiany w ustroju gmin wiejskich wprowadzał ukaz z 19 lutego/2 III 1864 r. (Zbiór Praw, t. II, rozdz. V: Organizacja Zarządu Królestwa Polskiego, art. 194-313), zmieniany nieznacznie lub uzupełniany w kolejnych latach. Ustanawiał on tzw. gminę zbiorową składająca się z kilku lub kilkunastu gromad (wsi). Najwyższą władzą było Zebranie Gminne, które składało się ze wszystkich pełnoletnich gospodarzy-mężczyzn, posiadających co najmniej 3 morgi ziemi. Do jego kompetencji należało: 1) wybór wójta, ławników (zastąpionych w 1879 r. przez pełnomocników gminnych) oraz urzędników gminnych; 2) kontrola ich czynności i rachunków; 3) uchwały w sprawach gospodarczych i innych dotyczących całej gminy; 4) rozporządzanie nieruchomym majątkiem gminy; 5) ustanawianie i rozkład składek i ciężarów gminnych; 6) działalność dobroczynna i urządzanie szkół gminnych. W skład zebrania gromadzkiego wchodzili wszyscy właściciele gruntów (także kobiety). Zebranie wybierało sołtysa, sprawdzało jego rachunki oraz było organem uchwałodawczym gromady w sprawach gospodarczych (m.in. rozporządzało wspólnie użytkowanymi gruntami) oraz finansowych (uchwalanie składek na potrzeby gromady). Organami administracyjnymi samorządu gminnego byli wójt i ławnicy (pełnomocnicy gminni). Do kompetencji wójtów należało m.in. wykonywanie uchwał zebrania gminnego, kierowanie działalnością urzędników gminy (zwykle był to tylko pisarz gminny) i nadzór nad nimi, zarząd majątkiem gminy, szkołami, kasami oszczędności, ściąganie składek uchwalanych przez zebrania i zarząd nimi oraz zadania poruczone mu przez administrację rządową (np. prowadzenie ksiąg ludności, pomoc przy ściąganiu podatków, poborze wojskowym). Wpierać go mieli sołtysi, którzy jednocześnie byli organami wykonawczymi samorządu gromadzkiego. Zarówno wójt, jak i sołtys, podlegali nadzorowi administracji rządowej (naczelnikowi powiatu, strażnikowi ziemskiemu). W czasie okupacji niemieckiej podczas I wojny światowej ustrój gmin wiejskich w Kongresówce nie uległ zmianom. Poddano je jedynie władzy nadzorczej niemieckich naczelników powiatów, którym przysługiwało prawo zatwierdzania wyboru wójtów. Po odzyskaniu niepodległości władze polskie już w listopadzie 1918 r. wprowadziły pewne zmiany (Dziennik Praw, 1918, nr 48, poz. 48). Zachowano Zgromadzenia Gminne, z tym że jego członkiem był każdy obywatel polski mieszkający w gminie od co najmniej 6 miesięcy. Zniesiono urząd pełnomocników gminnych, za to wprowadzono Radę Gminy, wybieraną w tajnym głosowaniu przez Zgromadzenie Gminne, składającą się z wójta i 12 członków. Rada Gminy przygotowywała wnioski i budżet na Zgromadzenie Gminne oraz czuwała nad ich wykonaniem, zawiadywała majątkiem gminy, mianowała i kontrolowała urzędników gminnych, nadzorowała działalność wójta. Wójt był organem zarządzającym bieżącymi sprawami gminy oraz wykonującym uchwały zgromadzenia gminnego i rady gminnej oraz poruczonemu samorządowi zadania organów administracji ogólnej. Struktura gromad pozostała bez zmian. Istotne zmiany przyniosła tzw. ustawa scaleniowa z 23 marca z 1933 r. (Dz.U., 1933, nr 35, poz. 294). Gmina mogła się składać z jednej lub wielu miejscowości (gminy zbiorowe). Jej wielkość powinna odpowiadać zasięgowi wspólnych interesów oraz zdolność wykonywania zadań ciążących na gminie. Organem stanowiącym i kontrolującym była Rada Gminy, składająca się z wójta, jako przewodniczącego, podwójciego i radnych (ich liczba zależała od mieszkańców gminy). Wybory do niej były jawne i pośrednie. Rada wybierała Zarząd Gminny, organ zarządzający i wykonawczy, składający się z wójta, podwójciego i 2 lub 3 ławników. Stały czynnik fachowo-biurokratyczny reprezentował sekretarz gminny. Gminy zbiorowe składały z się z gromad. Organem uchwalającym była, w zależności od liczby mieszkańców, Rada Gromadzka lub Zebranie Gromadzkie, których zakres działania obejmował zarząd majątkiem gromadzkim oraz nadzór nad działalnością sołtysa, który był organem wykonawczym gromady oraz pomocniczym Zarządu Gminnego. Wybór wójta i sołtysa wymagał zatwierdzenia przez starostę powiatowego. W b. zaborze rosyjskim, gdzie gminy zbiorowe już funkcjonowały, przeprowadzono tylko nowy podział na gromady (np. powiat kaliski zob. „Łódzki Dziennik Wojewódzki” 1933, nr 19, poz. 241). W czasie okupacji hitlerowskiej władze okupacyjne w grudniu 1939 r. wprowadził obwody urzędowe (Amtsbezirke). Zarządzali nimi komisarze obwodowi (Amtskommissar). Po II wojnie światowej ustrój władz gminy uregulowała ustawa z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych oraz dekret PKWN z 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego (Dz.U. 1944, nr 14, poz. 74). Organami ustawodawczymi i samorządowymi ustanowiono gminne rady narodowe. Do ich kompetencji należało: 1) planowanie działalności publicznej, w tym ustalanie budżetu i świadczeń w naturze; 2) kontrola działalności państwowych i samorządowych organów wykonawczych pod kątem zgodności z zasadniczą linią działalności Krajowejj Rady Narodowej; 3) powoływanie samorządowych organów wykonawczych i 4) podejmowanie decyzji w sprawach majątku gminy. Rady narodowe, jako organy kontroli społecznej, miały prawo w swoim zakresie działania wyłaniać i powoływać ze swego grona nadzwyczajne komisje dla poszczególnych spraw z prawem wzywania świadków i rzeczoznawców oraz przesłuchiwania stron zainteresowanych. Organami wewnętrznymi rad narodowych były prezydia złożone z przewodniczącego, jego zastępcy oraz trzech członków. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej był zarząd gminny, składający się z wójta zastępującego go podwójciego oraz trzech członków. Wójt realizował także, jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością, zadania z zakresu administracji ogólnej (na zasadzie „poruczonych zadań”). Wybór wójta i podwójciego zatwierdzał właściwy starosta. Wójtowi dla celów administracji gromad podlegali sołtysi i podsołtysi wybierani przez ogólne zebranie mieszkańców. Kolejną zmianę przyniosła „Ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej”, która weszła w życie 20 marca 1950 r. (Dz.U., 1950, nr 14, poz. 130). Organem jednolitej władzy państwowej w gminach została gminna rada narodowa. Jej zadaniem było całościowe kierowanie na swoim terenie działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną, m.in. wybieranie i odwoływanie prezydium, powoływanie komisji rad narodowych, uchwalanie w ramach narodowego planu gospodarczego gminnych planów gospodarczych i nadzór nad ich wykonywaniem, czy wykonywanie kontroli społecznej nad działalnością urzędów, przedsiębiorstw, zakładów i instytucji. Organem wykonawczym i zarządzającym ustanowiono prezydium gminnej rady narodowej. Ustawa z 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych zniosła podział na gminy i gromady-wsie, a w ich miejsce wprowadziła nowe jednostki podziału terytorialnego – gromady. Gminne rady narodowe zostały zlikwidowane, a ich zadanie przejęły gromadzkie rady narodowe (Dz.U. 1954, nr 43, poz. 191).