Organizacja i działalność Inspektoratu jako całości, 1944-1950, sygn. 1-55 - przepisy i zarządzenia władz nadrzędnych, Inspektoratu Szkolnego: zarządzenia, okólniki i korespondencja, organizacja i działalność Inspektoratu Szkolnego, Delegatury Kuratorium, Komitetu Nauczycielstwa Polskiego i Ukraińskiego, Powiatowego Komitetu Obywatelskiego "Święta Oświaty", Powiatowej Komisji Kulturalno-Oświatowej, Powiatowej Komisji do Spraw Wczasów Letnich Dzieci i Młodzieży, Powiatowej Komisji do Spraw Nagród i Zapomóg, Komisji Międzyszkolnej: zarządzenia, okólniki, wykazy, korespondencja, protokoły posiedzeń, kontroli, planowanie i sprawozdawczość z działalności Inspektoratu Szkolnego, Podinspektora do Spraw Oświaty i Kultury Dorosłych, Podinspektora do Walki z Analfabetyzmem, Podinspektora Opieki nad Dzieckiem, Referatu do Spraw Akcji Socjalnych, Inspektora Wychowania Fizycznego, Inspektora Wychowania Przedszkolnego: sprawozdania, plany pracy, korespondencja, plany gospodarcze, inwestycyjne, sprawozdawczość i statystyka budynków szkolnych, budynków przedszkoli i domów dziecka, szkód wojennych, dokształcanie kadr - konferencje inspektorów, pracowników, kierowników, nauczycieli, księga etatów nauczycieli, mianowań i przeniesień; Organizacja i działalność szkolnictwa podstawowego, 1944-1950, sygn. 56-149 - planowanie, organizacja i działalność szkół podstawowych (sprawozdania, protokoły, korespondencja), sprawozdawczość i statystyka szkół podstawowych - ankiety, zarządzenia, zestawienia zbiorcze i korespondencja, spis dzieci i młodzieży; Oświata i Kultura Dorosłych1945-1950, sygn. 150-164 - przepisy i zarządzenia władz nadrzędnych, Inspektoratu Szkolnego: okólniki, instrukcje i korespondencja, organizacja i działalność Szkoły Podstawowej dla Dorosłych, Szkoły Średniej dla Dorosłych, kursów dla analfabetów, kursów dokształcających, uniwersytetów ludowych, powszechnych i niedzielnych, teatrów, chórów i kapel, bibliotek i czytelnictwa, domów ludowych: zarządzenia, sprawozdania, protokoły i korespondencja, sprawozdawczość i statystyka: ankiety dotyczące oświaty dla dorosłych; Walka z analfabetyzmem, 1948-1950, sygn. 165-170 - organizacja i działalność Powiatowego Komitetu i Gminnych Komisji Społecznych do Walki z Analfabetyzmem, kursów dla analfabetów: zarządzenia, sprawozdania, korespondencja, protokoły, kwestionariusze organizacyjne, statystyka stanu analfabetów; Działalność przedszkoli, 1945-1950, sygn. 171-176 - organizacja i działalność przedszkoli: zarządzenia, wytyczne, instrukcje, statuty, protokoły i korespondencja; Działalność organizacji społecznych, 1945-1950, sygn. 177-186 - organizacja i działalność stowarzyszeń oraz organizacji: - zarządzenia, sprawozdania, korespondencja (PCK, ZHP, Liga Lotnicza, Liga Morska, Towarzystwa Przyjaźni Polsko- Radzieckiej, Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza, Szkolne Koła Odbudowy Warszawy, Związek Nauczycielstwa Polskiego); Działalność świetlic dziecięcych i młodzieżowych, 1946-1950, sygn. 187-188 - organizacja i działalność świetlic dziecięcych i młodzieżowych: zarządzenia, sprawozdania i korespondencja, sprawozdawczość i statystyka świetlic dla dorosłych: ankiety; Wychowanie fizyczne, 1944-1950, sygn. 189-191 - organizacja i działalność wychowania fizycznego i turystyki, higieny i opieki lekarskiej, Komisji Selekcyjnej: zarządzenia, sprawozdania i korespondencja; Opieka nad dzieckiem, 1945-1950, sygn. 192-197 - przepisy i zarządzenia władz nadrzędnych, organizacja i działalność domów dziecka, kolonii letnich, rodzin zastępczych, dożywiania młodzieży, Powiatowego Związku Szkolnych Kół Rodzicielskich: wytyczne, pisma okólne, wykazy, korespondencja, sprawozdania; Gospodarka finansowa Inspektoratu, 1944-1950, sygn. 198-200 - plany finansowe, budżety; Zaopatrzenie nauczycieli, 1944-1948, sygn. 201-205 - organizacja i działalność Powiatowej Komisji Rozdzielczej, zaopatrzenia nauczycieli, szkół: zarządzenia, wykazy i korespondencja, sprawozdawczość i statystyka stanu nauczycieli i rodzin: wykazy i korespondencja; Pomoce kancelaryjne, 1944-1950, sygn. 206-218 - dzienniki podawcze, protokoły czynności, indeksy do protokołu czynności; Aneks, 1944-1949, sygn. 219-224 - sprawozdania szkół z uroczystości "Święta Niepodległości", arkusze spostrzeżeń z wizytacji szkół, sprawozdania z wizytacji szkół publicznych powszechnych, sieć szkolna pow. przemyskiego wg. stanu w rok szkolny 1948/1949, wnioski o nadanie odznaczeń, teczka osobowa Aleksandra Prokopa (nauczyciela).

Po wyzwoleniu Przemyśla spod okupacji niemieckiej, co nastąpiło 27.07.1944 r. rządy przejęły organy władzy radzieckiej. 7.08.1944 r. na Zasaniu rozpoczął działalność Tymczasowy Pełnomocnik Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego – Stanisław Sykus. Zgodnie z „Manifestem PKWN” z 22.07.1944 r. był on jedynym i wyłącznym przedstawicielem polskiej administracji państwowej. Dnia 10.08.1944 r. przejął on władzę nad całym miastem i powiatem. W dniu tym wezwał kierownika Szkoły Powszechnej – Jana Kellera w sprawie zwołania wiecu nauczycieli w dniu 15.08.1944 r. Na wiecu został powołany „Komitet Organizacyjny Nauczycielstwa”, na czele którego stanął jako przewodniczący Ob. Turecki. Komitet składał się z 3 sekcji: Sekcji Rejestracji Nauczycieli, Sekcji Budynków Szkolnych i Sprzętu oraz Sekcji Gospodarczej. 18.08.1944 r. na konferencji zwołanej przez kierownika Resortu Oświaty PKWN dr. Skrzeszewskiego, został mianowany (na wniosek nauczycieli) Inspektorem Szkolnym w Przemyślu Jan Keller, a zastępcą Zdzisław Osada. Siedzibą Inspektoratu stał się budynek ówczesnego Starostwa (obecnie Sądu) przy ulicy Konarskiego. 19.08.1944 r. odbyło się zebranie sprawozdawcze Komitetu pod przewodnictwem nowo mianowanego Inspektora Szkolnego. Powołano wówczas w miejsce Sekcji Gospodarczej – Komisję Gospodarczą, która miała się zająć uruchomieniem spółdzielni nauczycielskiej oraz administracją majątku ziemskiego. 20.08.1944 r. na zebraniu nauczycieli narodowości ukraińskiej, zwołanym przez Tymczasowego Pełnomocnika PKWN Stanisława Sykusa, powołany został „Ukraiński Komitet Nauczycielski”. W związku z tym dotychczasowy „Komitet Organizacyjny Nauczycielstwa” przekształcił się w “Komitet Nauczycieli Polskich”. 23.08.1944 r. odbyło się zebranie obu komitetów pod przewodnictwem Inspektora Szkolnego. Ustalono wówczas, że Komitety są wyrazicielami życzeń nauczycielstwa szkół podstawowych, zawodowych i średnich. Ponadto określono, że „Polski Komitet” zajmuje się sprawą aprowizacji nauczycieli, sprawą ich uposażenia, opału dla szkół, dożywianiem dzieci oraz niesieniem im wielostronnej pomocy. Natomiast Ukraiński Komitet oprócz tych czynności miał typować osoby na kierownicze stanowiska w szkolnictwie oraz rejestrować nauczycieli i uczniów narodowości ukraińskiej. Czynności te wykonywał kolektywnie albo przez specjalnego delegata. Podano też do wiadomości, że Inspektorat Szkolny i Podkuratorium w Przemyślu są to dwie równoległe władze, które mają obowiązek zajęcia się sprzętem i budynkami szkolnymi. Podkuratorium występujące również pod nazwą „Delegatura Szkolnictwa Średniego w Przemyślu” albo “Delegatura Kuratorium” działało równocześnie z Inspektoratem do 12.09.1944 r. pod przewodnictwem Dyrektora Z. Weimera. Rozwiązanie Komitetów nastąpiło 14.09.1944 r. Podstawą prawną działalności Inspektoratu Szkolnego było rozporządzenie Prezydenta R.P. z 4.07.1933 r. Określało ono w art. 3, że „Inspektor szkolny jest w obwodzie szkolnym władzą szkolną pierwszej instancji w zakresie organizacji, kierownictwa i nadzoru pedagogicznego i administracyjnego nad publicznym szkolnictwem powszechnym i wychowaniem przedszkolnym. Pełni nadto nadzór nad prywatnymi szkołami powszechnymi i nad prywatnymi zakładami wychowania przedszkolnego. Sprawuje również opiekę nad oświatą poza szkolną”. Ponadto ustalało w art. 4, że organem „Inspektoratu Szkolnego dla realizowania zadań i załatwiania spraw, należących do jego zakresu działania jest inspektorat szkolny”. Strukturę organizacyjną i szczegółowy zakres czynności określało rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 8.03.1938 r. Paragraf 3 ustalał, że w skład inspektoratu szkolnego wchodzą w miarę potrzeby: jeden lub więcej podinspektorów szkolnych, instruktor oświaty pozaszkolnej oraz odpowiednia ilość pracowników biurowych. Podinspektorzy szkolni i instruktor oświaty pozaszkolnej są pomocnikami inspektora i stanowią razem organ doradczy. Okólnikiem Resortu Kultury i Sztuki PKWN z 12.12.1944 r. zakres czynności Inspektoratu powiększył się o „zabezpieczenie i opiekę nad księgozbiorami, a między innymi również nad bibliotekami opuszczonymi, skonfiskowanymi i zajętymi przy wykonywaniu reformy rolnej”. Początkowo w skład Inspektoratu Szkolnego w Przemyślu wchodził inspektor szkolny, podinspektor oraz pracownicy kancelaryjni (dwie sekretarki i dwie maszynistki). Dopiero w lutym 1945 r. zespół pedagogiczny Inspektoratu powiększył się o inspektora oświaty pozaszkolnej Franciszka Zajdla. Przejął on również opiekę nad bibliotekami. Kuratorium Okręgu Szkolnego w Rzeszowie pismem z 17.05.1945 r. zaleciło utworzenie stanowiska instruktorki wychowania przedszkolnego, mającej „objąć w inspektoratach szkolnych całokształt spraw wychowania przedszkolnego w powiatach, instruowanie i kontrolę pracy wychowawczyń przedszkoli, referowanie inspektorowi szkolnemu o stanie istotnym i potrzebach powiatu w tym zakresie”. Stanowisko to nie zostało utworzone, natomiast czynności te przejął podinspektor szkolny. Zarządzeniem Ministra Oświaty z 23.05.1945 r. powołane zostały w Inspektoratach jednoosobowe referaty zaopatrzenia nauczycieli. Do zakresu czynności tej komórki należało dostarczenie nauczycielom produktów żywnościowych i odzieżowych w ramach przydziałów oraz organizowanie spółdzielni (konsumów) dla nauczycieli. Referat ten utworzony został w Inspektoracie 18.06.1945 r. Kuratorium Okręgu Szkolnego w Rzeszowie pismem z dnia 22.06.1945 r. zaleciło “celem zapewnienia sprawom wychowania fizycznego należytej pieczy” powołanie powiatowych instruktorów wychowania fizycznego, określając równocześnie zakres ich czynności. Na terenie Inspektoratu zarządzenie to nie zostało zrealizowane. Instrukcją Ministerstwa Oświaty z 17.01.1946 r. powołana została komórka organizacyjna „Powiatowy instruktor spółdzielni uczniowskich i wychowania spółdzielczego w szkołach ogólnokształcących, zawodowych i szkolnictwie dla dorosłych”. Ustalono wówczas, że „Instruktor jest fachowym organem doradczym nauczycieli, którzy prowadzą spółdzielnie uczniowskie i organizują wychowanie oparte na zasadach spółdzielczych.” Czynności w tym zakresie od września 1945 r. pełnił Instruktor Oświaty Dorosłych. W styczniu 1946 r. zostały one wyodrębnione i przekazane instruktorowi spółdzielni uczniowskiej. Komórka ta istniała do 1950 r. Minister Oświaty rozporządzeniem z 13.03.1946 r. ustalił nowy zakres działania dla inspektoratów szkolnych. Ustalono wówczas (§3), że: „Inspektor Szkolny jest odpowiedzialny za planowanie, organizowanie i realizowanie pracy nad rozwojem i upowszechnianiem oświaty na terenie powierzonego mu powiatu. Zakres działania inspektora szkolnego obejmuje realizację powszechnego nauczania i wychowania szkolnego, wychowania przedszkolnego, oświatę dorosłych oraz organizację pracy w inspektoracie szkolnym; nadto inspektor szkolny sprawuje opiekę nad zleconymi mu przez władze szkolne specjalnymi działami kształcenia młodzieży i wychowaniem pozaszkolnym”. Tryb urzędowania uregulowany został w ten sposób, że: „(§1) Inspektor Szkolny załatwia sprawy należące do jego zakresu działania osobiście lub przy pomocy podległego mu urzędu noszącego nazwę inspektorat szkolny”. Ponad to wyjaśniono, że: „(§8) W skład inspektoratu szkolnego w miarę potrzeby wchodzi jeden lub więcej podinspektorów oraz odpowiednia ilość pracowników biurowych”. Podział czynności w inspektoracie określano w ten sposób, że: „(§11) Całokształt spraw oświaty i kultury dorosłych powierza się z reguły opiece jednego z podinspektorów szkolnych. Poszczególnym podinspektorom szkolnym może być powierzona w określonym zakresie opieka nad dzieckiem i młodzieżą specjalnym kształceniem młodzieży”. Niezależnie od tego podstawowego normatywu ukazywały się nadal zarządzenia i instrukcje normujące zakres działania poszczególnych komórek organizacyjnych. Kuratorium Okręgu Szkolnego w Rzeszowie pismem z 20.04.1946 r. poleciło Inspektorom Szkolnym odbierać od Referatów Opieki Społecznej przy starostwach, materiały dotyczące opieki nad dzieckiem do lat trzech i młodzieży do lat osiemnastu. W związku z tym 16.04.1946 r. w Inspektoracie powołany został Referat Opieki nad Dzieckiem. 25.03.1950 r. dotychczasowe stanowisko referatu opieki nad dzieckiem przekształcone zostało w Podinspektorat dla Spraw Opieki nad Dzieckiem. Zakres działania tej komórki organizacyjnej określony został okólnikiem Ministra Oświaty z 9.08.1946 r. W roku 1949 Referat przejął nadzór nad domami dziecka. W związku z szerokim zakresem działania występowały w nim też stanowiska: Instruktora Świetlic Dziecięcych i Młodzieżowych oraz Referenta Akcji Letnich od 1947 r. do 1950 r. Instrukcją Ministerstwa Oświaty z 24.07.1946 r . zostały określone obowiązki instruktorki wychowania przedszkolnego. Te nowe kompetencje nie wpłynęły na utworzenie nowego stanowiska instruktora. Czynności te pełnił nadal Podinspektor Szkolny. Dopiero od 1.09.1949 r. powierzono funkcję Instruktorki Wychowania Przedszkolnego na powiat Jarosław i Przemyśl specjalnie w tym celu zaangażowanym pracownikom. Okólnikiem Ministerstwa Oświaty z 27.08.1946 r. został określony zakres działania Państwowego Instruktora Wychowania Fizycznego, który został powołany w celu zapewnienia należytej pieczy sprawom wychowania fizycznego oraz ujednolicenia organizacji i metod pracy w tej dziedzinie w szkołach powszechnych. Stanowisko to na terenie Inspektoratu istniało od 21.10.1946 r. do połowy 1950 r. Instrukcją Ministerstwa Oświaty z 13.11.1946 r. określone zostało, że do zadań podinspektora szkolnego do spraw oświaty i kultury dorosłych należy: 1. Rozbudzenie inicjatywy społecznej w miejscowościach, w których nie jest prowadzona wcale lub jest prowadzona słabo działalność w zakresie oświaty i kultury dorosłych, 2. Utrzymanie łączności i współpracy z organami samorządu terytorialnego, 3. Rozwijanie inicjatywy i działalności własnej w zakresie tych form pracy i na tych terenach, gdzie nie dopisuje inicjatywa i działalność innych czynników w zakresie walki z analfabetyzmem, akcji repolonizacyjnej szkół powszechnych dla dorosłych itp., 4. Przejawianie inicjatywy w zakresie dokształcania pracowników i działaczy oświatowych. Okólnik Ministerstwa Oświaty z 16.06.1947 r. powierza podinspektorowi szkolnemu do spraw oświaty i kultury dorosłych szczegółową opiekę nad pracą samokształceniową nauczycieli niewykwalifikowanych. Czynności te wykonywane były w Inspektoracie Szkolnym w Przemyślu przez Instruktora Oświaty Dorosłych od 6.02.1945 r. do 1950 r. Stanowisko Inspektora Oświaty Dorosłych przekształcone zostało w 1947r. na Podinspektora Szkolnego dla Spraw Oświaty i Kultury Dorosłych. 30.08.1949 r. powołany został na stanowisko Podinspektora Szkolnego do Walki z Analfabetyzmem Adolf Pająk. Pełnił on tę funkcję do połowy 1950 r. Odrębną instrukcją określone zostało, że Podinspektor Szkolny do Walki z Analfabetyzmem odpowiada przed Pełnomocnikiem Powiatowym i Inspektorem Szkolnym oraz nadrzędnymi władzami za planowaną realizację likwidacji analfabetyzmu w powiecie w czasie i trybie ustalonym przez Pełnomocników Rządu do Walki z Analfabetyzmem i jego terenowe organy. Ministerstwo Oświaty pismem z 1.03.1950 r. poleciło w Inspektoracie Szkolnym powołać specjalnego referenta akcji socjalnej, który miał za zadanie organizowanie i prowadzenie całokształtu tej akcji i administrowanie funduszami na ten cel przewidzianymi w porozumieniu z odpowiednimi instancjami Związku Nauczycielstwa Polskiego. Tymczasowa instrukcja Prezydium Rady Ministrów z 31.03.1950 r. dodatkowo jeszcze ustalała, że do zakresu działania referatów socjalnych należy załatwianie wszystkich spraw dotyczących planowania, organizacji, urządzania, prowadzenia i instruowania akcji socjalnej. W Inspektoracie w Przemyślu stanowisko to obsadzone zostało 20.03.1950 r. W okresie od sierpnia 1944 r. do czerwca 1950 r. niezależnie od tego istniało przy Inspektoracie szereg organów kolegialnych. Na podstawie zachowanych materiałów można ustalić, że po likwidacji Delegatury Kuratorium w Przemyślu działała w latach 1945–1947 Komisja Międzyszkolna przy Inspektoracie w Przemyślu, w skład której wchodzili dyrektorzy wszystkich szkół średnich i zawodowych oraz kierownicy szkół podstawowych. W latach 1945–1947 działała przy Inspektoracie Powiatowa Komisja Weryfikacyjna w sprawie zaliczenia okresu wojennego do wymiaru uposażenia nauczycieli. Działalność jej ograniczała się zasadniczo do weryfikacji nauczycieli niepracujących podczas okupacji hitlerowskiej. 27.08.1945 r. powołana została przy Inspektoracie Powiatowa Komisja Kulturalno- Oświatowa. Jej zadaniem było organizowanie pracy kulturalno-oświatowej w powiecie. W skład tej Komisji weszli przedstawiciele władz szkolnych oraz organizacji i stronnictw politycznych. Dzieliła się ona na: • Podkomisję Dokształcania Dorosłych(obejmującą likwidację analfabetyzmu oraz kursy w zakresie szkoły powszechnej), • Podkomisję Uniwersytetów Oświatowych, • Podkomisję do Spraw Bibliotecznych, • Podkomisję Imprez (działała ona do 1946 r.). Od czerwca 1946 r. do października 1947 r. działała przy Inspektoracie Powiatowa Komisja Kolonii i Półkolonii Letnich. Od marca 1948 r. do maja 1950 r. występuje ona pod zmienioną nazwą Powiatowej Komisji do Spraw Wczasów Letnich Dzieci i Młodzieży przy Inspektoracie Szkolnym w Przemyślu. Zgodnie z zarządzeniem Ministra Oświaty z 25.03.1948 r. Powiatowe Komisje do Spraw Wczasów Letnich są ciałami opiniodawczymi i współdziałającymi z Inspektoratami Szkolnymi w zakresie realizowania akcji na terenie danego powiatu (miasta). W okresie od 1945r. do 1947 r. działała Powiatowa Komisja Rozdzielcza Materiałów Tekstylnych, Obuwia i Żywności, a w 1950 r. – Powiatowa Komisja do Spraw Nagród i Zapomóg. W latach 1946–1949 istniał przy Inspektoracie Powiatowy Komitet Obywatelski “Święta Oświaty”. Ponadto funkcjonował cały szereg innych organów kolegialnych. [Na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. L. Domaradzka, Przemyśl 1999]