Urząd Rentowy Książąt Hohenzollernów w Koszalinie

Sygnatura
26/2/0
Liczba serii
5
Liczba skanów
0

Zawartość:

Zawartość treściowa zespołu omówiona zostanie w kolejności wymienionych już poprzednio grup aktowych. 1.Anteriora Grupa ta liczy 32 jednostki inwentarzowe z datami krańcowymi 1550-1844. Najstarszym dokumentem jest reces graniczny pomiędzy Łętowem, Żukowem i Barwinem na pograniczu powiatów miasteckiego i sławieńskiego. Z początków XVII stulecia pochodzą 4 skrypty dłużne potwierdzające zaciągnięcie przez Zitzewizów długu u Podewilsów. Dalsze jednostki zawierają: akta sporu granicznego między wyżej wspomnianymi rodami, zakończonego wytyczeniem nowych ciągów granicznych; transakcje kupna – sprzedaży majątków ziemskich; umowy spadkowe; tytuły posiadania sporządzone dla obydwu kompleksów książęcych majątków ziemskich; recesy w sprawie podziału wspólnot gminnych; listy zastawne; zapisy spadkowe na hipotekę; akta regulacji stosunków obszarniczo-chłopskich zgodnie z edyktem z dnia 14 września 1811. Materiały te mogą okazać się bardzo przydatne w badaniach stosunków społeczno-ekonomicznych na wsi zachodnio-pomorskiej w okresie od XVI-XIX w. i stanowią cenne uzupełnienie szczątkowo zachowanych zespołów podworskich, przechowywanych w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Szczecinie [por. WAP Szczecin – przewodnik, str. 56-61]. 2.Rendatura i Urząd Rentowy w Koszalinie. Jest to najobszerniejsza grupa akt [81 j. inw.] sięgająca chronologicznie od początków istnienia Rendatury po likwidację Urzędu Rentowego [1873-1932]. Zachowane materiały archiwalne dzielą się na kilka zasadniczych podgrup, spośród których wybijają się: akta organizacyjne i reorganizacyjne, zarządzenia i okólniki władz zwierzchnich, przejęcie majątków pod zarząd książęcy [1873-1936, sygn. 33-34]; akta dotyczące budowy leśniczówek w Gwiazdowie i Zaciszu [1921-1926, sygn. 36-37]; sprawy kancelaryjne, akta osobowe, obsada personalna Rentamtu [1873-1931, sygn. 38-43]; dzierżawa łowisk rybnych na jeziorach Chomnica i Łętowo oraz na rzekach Grabowej i Wieprzy [1904-1930, sygn. 44-48]; organizacja administracji leśnej, pomocnicza służba ochrony lasu [1873-1930, sygn. 49-54]; umowy dzierżawne na dzierżawienie majątków książęcych i karczem w Manowie i Rosnowie [1873-1932, sygn. 61-82 i 97-99]; akces administracji książęcej do spółek, towarzystw i organizacji działających na wsi, m.in. do „Pommersche Landgesellschaft” i „Pommersche Futterbau-Gesellschaft” [1919-1931, sygn. 83-85]; akta dotyczące zakupu nieruchomości ziemskich [1874-1939, sygn. 87-91]; spłata obciążających dobra książęce ciężarów gruntowych [1874-1923, sygn. 91-94]; odpisy z ksiąg gruntowych i wyciągi z ksiąg katastralnych, sporządzone w celu przedłożenia Dyrekcji Okręgowej Ziemstwa Kredytowego w Słupsku i Trzebiatowie w trakcie ubiegania się o kredyt [1860-1932, sygn. 100-105]; pożyczki zaciągane na zastaw dóbr książęcych na Pomorzu Zachodnim [1919-1922, sygn. 106-108]; regulacja rzeki Wieprzy, w tym akta Spółki Regulacyjnej [1877-1932, sygn. 110-113]. Omówiona dokumentacja jest dość przypadkowo zachowana i bez materiałów uzupełniających z zespołów innych zachodnio-pomorskich instytucji gospodarczych nie przedstawia zbyt dużej wartości naukowej. Wyjątek stanowią umowy dzierżawne zachowane niemal w komplecie. 3.Książęca Administracja Majątków w Janiewicach. Grupa ta liczy zaledwie 10 j. inw. wytworzonych w okresie 1905-1930 [sygn. 114-123]. Jako cenniejszy warto tu odnotować poszyt akt dotyczący przekształcenia gospodarstwa w Żukowie w placówkę doświadczalną, prowadzącą badania naukowe w zakresie produkcji rolnej [1929-1930, sygn. 123]. 4.Nadleśnictwo i Urząd Lasów Książęcych w Żukowie. Jednostka ta pozostawiła po sobie 30 jednostek inwentarzowych z lat 1874-1945 [sygn. 124-153]. Wśród nich na uwagę zasługują: zestawienie statystyczne dotyczące drzewostanu w lasach [1895-1897, sygn. 126-127]; plany wyrębów na lata 1895-1904 [sygn. 128]; umowy na dzierżawienie łowisk rybnych i terenów łowieckich wraz z ciekawymi aktami sporu, toczonego z papiernią w Kępicach z powodu zatruwania ściekami okolicznych wód [1900-1945, sygn. 129-135]; plany zalesień [1923-1944, sygn. 135-137] ;akta dotyczące ochrony lasu, wykorzystania poszycia i runa leśnego [1926-1944, sygn. 143-145]; plan odstrzału dziczyzny i walka z kłusownictwem [1931-1944, sygn. 146-148]. 5.Książęca Kasa w Żukowie. Placówka ta przejęła częściowo kompetencje Książęcej Kasy i Rachuby byłego Urzędu Rentowego w Koszalinie, lecz zostawiła tylko niewielką spuściznę aktową w postaci 2 poszytów z lat 1932-1936. [Opracowano na podstawie wstępu do inwentarza autorstwa pana mgra Adama Muszyńskiego].

Dzieje twórcy:

Fideikomis, czyli powiernictwo – to rozporządzenie spadkodawcy, zobowiązujące spadkobiercę do dalszego przekazania majątku w stanie nieuszczuplonym według ustalonego porządku dziedziczenia. Z pruskim domem królewskim związane były 3 rodzaje fideikomisów: koronny [Kronfideikommiss]; dynastyczny [Hausfideikommiss] i rodowy [Königlich-Prinzliche Familienfideikommiss]. Powiernictwo korony obejmowało majątek będący własnością monarchii i przeznaczony na utrzymanie króla i jego rodziny. Były to głównie dobra ziemskie, określane mianem dóbr kameralnych [Kammergütter], a później domen [Domänen] tudzież przywileje i dochody, które na mocy edyktu Fryderyka Wilhelma I z 13 sierpnia 1713 r. nie podlegały sprzedaży, „wcielone po wsze czasy do korony i elektoratu”. Fideikomis dynastyczny, ustanowiony testamentem Fryderyka Wilhelma I z dnia 1 września 1733 r. dla jego trzech młodszych synów, przeszedł w roku 1843 po ich bezpotomnej śmierci i zgodnie z wolą fundatora na własność korony. Odtąd dochody tego zapisu wpływały do kasy królewskiej. Królewsko-książęcy fideikomis familijny, ufundowany mocą testamentu Fryderyka Wilhelma III, ustanowiony był dla młodszych synów królewskich z każdorazowym pominięciem linii panującej i składał się obok kapitałów pieniężnych z władztwa Frauenburg w Westfalii oraz władztw krajeńskiego i złotowskiego w Prusach Zachodnich. W następnych latach majątki ziemskie tej linii Hohenzollernów rozrosły się znacznie przez kupno dóbr na Śląsku, w Nowej Marchii i na Pomorzu Zachodnim. Ośrodkiem dyspozycyjnym książęco-hohenzollernowskich włości była Kamera Dworska w Sigmaringen [Fürstliche Hofkammer] w prowincji Kraje Hohenzollernów [Hohenzollernsche Lande], która została utworzona ustawą z dnia 12 marca 1850 r. [Gesetzsammlung 35] przez połączenie księstw Hohenzollern-Hechingen i Hohenzollern-Sigmaringen i obejmowała powierzchnię 1142,2 km2 zamieszkiwaną przez 72368 ludności [Handbuch über den Preussischen Staat für das Jahr 1926, s. 12]. Kamera Dworska cieszyła się przywilejem urzędu publicznego [rozporządzenie królewskie z 14 sierpnia 1852 r. – Gesetzsammlung 771] i zarządzała książęcymi posiadłościami rolnymi i leśnymi poprzez sieć podporządkowanych sobie jednostek organizacyjnych: urzędów rentowych [Rentämter] i inspektoratów leśnych [Forstinspektionen]. Bezpośrednią władzą przełożoną Kamery było Ministerstwo do Spraw Domu Królewskiego [Ministerium des Königlichen Hauses]. Majątki ziemskie książęcej linii Hohenzollernów na Pomorzu Zachodnim obejmowały dwa kompleksy dóbr, zlokalizowane na terenie powiatów Koszalin i Sławno. 18 czerwca 1873 r. książę Karol Antoni Hohenzollern wszedł drogą kupna w posiadanie majątków rycerskich Manowo, Rosnowo, Wyszewo i folwarku Zacisze, a 3 czerwca następnego roku nabył także Wiewiórowo. Poszczególne włości tego na południowy wschód od Koszalina położonego kompleksu stanowiły stare lenno pomorskie rodu Glasenappów, którego ostatni przedstawiciel po mieczu, Paweł Fryderyk August, zapisał je w testamencie z 20 maja 1819 r. swej córce, wydanej za jednego z Schlieffenów. W jej ręku dobra te znajdowały się tylko kilkanaście lat, bowiem już 23 lipca 1837 r. zakupił je hrabia Karol von Wartensleben. Kompleks dóbr obejmujący folwark Chomiec, Janiewice, Gwiazdowo, Łętowo i Żukowo w południowo-wschodniej części powiatu sławieńskiego zakupił Hohenzollern 20 maja 1874 r. z rąk hrabiego Jerzego von Blumenthal. Posiadłości te o dobrych glebach, rozległych lasach i obfitych łowiskach rybnych były lennem Podewilsów, rozwiniętym częściowo na obszarze dawniejszych jeszcze włości Zitzewitzów [Janiewice]; w roku 1809 [5 września] i w latach następnych znalazły się one poprzez zakup w rękach rodziny von Blumenthal. Zachodniopomskie włości Hohenzollernów były bądź wydzierżawiane, bądź też bezpośrednio administrowane przez zarządców książęcych. W początkowym okresie bezpośredni nadzór administracyjno-finansowy nad tymi posiadłościami sprawowała Rendantura w Manowie [Rendantur Manow], przekształcona z dniem 1 stycznia 1885 r. w Urząd Rentowy – Koszalin [Rentamt – Köslin], który jednocześnie wchłonął zlikwidowaną jednostkę tego typu w Drawsku koło Krzyża [Rentamt – Dratzig]. Nadzór merytoryczny nad wchodzącymi w skład koszalińsko-sławieńskiego uposażenia Hohenzollernów obszarami leśnymi sprawowała Dyrekcja Lasów Książęcych, przemianowana później na Inspektorat, za pośrednictwem Nadleśnictw w Manowie i Żukowie [Oberförsterei – Manow, Oberförsterei – Suckow]. Siedziba Inspektoratu mieściła się w Bytnicy, w powiecie Krosno nad Odrą [Fürstliche Forstinspektion – Beutnitz], a wszystkie sprawy załatwiane między nim a wspomnianymi nadleśnictwami przesyłano do wiadomości Urzędu Rentowego. Sprawy inicjowane przez nadleśnictwa i kierowane do Inspektoratu również nie mogły pomijać Urzędu Rentowego, za pośrednictwem którego odsyłano je dalej do adresata. Do kompetencji urzędów rentowych należało utrzymanie w stanie nieuszczuplonym i zgodne z przepisami administrowanie pod nadzorem i kierownictwem Książęcej Kamery Dworskiej majątkiem dominialnym i rentowym domu książęcego na ściśle określonym obszarze, inkasowanie wpływających sum pieniężnych, prawidłowe ich księgowanie oraz odprowadzanie – po potrąceniu wydatków administracyjnych – do kasy książęcej. Sprawy powyższe leżały w gestii komórki organizacyjnej, zwanej Kasa i Rachuba [Kassen – und Rechnungstelle]. Na czele urzędu rentowego stał rentmistrz jako naczelnik. W zależności od potrzeb powoływano podporządkowanych jemu urzędników, jak księgowego i kontrolera, a tam gdzie istniały zakłady przemysłu rolnego [gorzelnie, browary] - inspektorów i zarządców. Naczelnik kierował całokształtem spraw administracyjnych i ponosił za nie pełną odpowiedzialność. Każde wysłane pismo musiało być opatrzone jego podpisem. W czasie nieobecności zastępował go księgowy, któremu na ten okres oddawano także do dyspozycji kasę. Zagadnienia te regulowała „Instrukcja w sprawie administrowania książęco-hohenzollernowskich urzędów rentowych” [Instruktion für die Verwaltung der fürstlich Hohenzollernschen Rentämter], wydana 1 lutego 1855 r. Koszaliński Urząd Rentowy istniał nieprzerwanie do końca sierpnia 1932 r. Mimo że Hohenzollernowie musieli zrzec się roszczeń do tronu cesarsko-królewskiego po I wojnie światowej, w sytuacji prawnej majątków niepanującej linii zaszły tylko formalne zmiany. Mianowicie artykuł 109 Konstytucji Rzeszy Niemieckiej z 11 sierpnia 1919 r. postanawiał uchylenie publiczno-prawnych przywilejów lub upośledzeń wynikających z racji urodzenia bądź stanu, natomiast artykuł 155 – likwidację fideikomisów. W związku z powyższym urzędy rentowe otrzymały polecenie wystąpienia z odpowiednimi wnioskami do sądów okręgowych o wykreślenie zapisów fideikomisowych w księgach gruntowych. Odtąd dobra fideikomisowe przybrały charakter alodiów, tzn. majątków z nieograniczonym prawem własności. Utrzymano nadal Książęcą Kamerę Dworską w Sigmaringen, która była ostatnią instancją nadzorczą nad domenami książęcymi po likwidacji Ministerstwa do Spraw Domu Królewskiego i przekazaniu jego agend w części dotyczącej majątków królewskich – Ministerstwu Finansów. Przypuszczalnie z dniem 1 stycznia 1927 utworzono w Janiewicach oraz w Rosnowie – Wyszewie Książęce Administracje Majątków [Fürstlich Hohenzollernsche Gutsadministration - Jannewitz; Fürstlich Hohenzollernsche Gutsadministration – Seidel – Rosnow], które będąc podporządkowane Urzędowi Rentowemu obejmowały wszystkie posiadłości rolne Hohenzollernów na Pomorzu Zachodnim. Jak wynika z akt, jednostki te zostały zlikwidowane jednocześnie z Urzędem Rentowym w rezultacie sprzedaży posiadłości rolnych Towarzystwu Osiedleńczemu. Agendy Urzędu Rentowego przejęło Nadleśnictwo w Żukowie, przemianowane w roku 1941 na Urząd Lasów Książęcych [Fürstliches Forstamt – Suckow]. Tam też utworzono z dniem 1 września 1932 r. Książęcą Kasę [Fürstlich Hohenzollernsche Kassenstelle – Suckow]. Nadal istniało również Nadleśnictwo, a od 1941 r. Urząd Lasów Książęcych w Manowie. Obszar posiadłości Hohenzollernów w powiatach koszalińskim i sławieńskim doznał jednak bardzo istotnego uszczuplenia. O ile w roku 1926 lasy książęce zajmowały powierzchnię 40055 ha, zaś grunty rolne 11261 ha [z czego 4096 ha w bezpośrednim zagospodarowaniu], to w r. 1939 Fryderyk Hohenzollern dysponował w obydwu Nadleśnictwach jedynie obszarem 9003 ha. [Opracowano na podstawie wstępu do inwentarza autorstwa pana mgra Adama Muszyńskiego].

Daty skrajne:

[1550-1872] 1873-1945

Klasyfikacja:

Nazwa twórcy:

Daty:

1550-1550, 1607-1689, 1691-1698, 1710-1711, 1717-1741, 1769-1809, 1817-1841, 1844-1872, 1873-1945.

Nazwa dawna:

Nazwa obcojęzyczna:

Fürstlich Hohenzollernsches Rentamt Köslin

Języki:

Dostępność:

Ogółem jednostek archiwalnych:

155

Ogółem opracowanych jednostek archiwalnych:

155

Ogółem jednostek archiwalnych bez ewidencji:

0

Ogółem metrów bieżących

1.0

Ogółem opracowanych metrów bieżących

1.3

Ogółem metrów bieżących bez ewidencji

0.0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0

Ogółem plików :

0

Ogółem rozmiar (w MB):

0.0

Ogółem dokumentów

0

Ogółem spraw

0

Ogółem klas

0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0.0

Ogółem metrów bieżących:

0.0

Daty skrajne dokumentacji niearchiwalnej:

Nazwa Inwentarz skarbowy Uwagi
inwentarz książkowy zatwierdzony Tak