Dzieje i działalność samorządu gminnego w XIX wieku znajdują minimalne odbicie w aktach gminy Kompina. Inwentarz otwiera księga uchwał zgromadzeń gminnych gminy Kompina, rozpoczynająca się od wpisów z 1866 roku. Jest to najstarszy ślad o działalności samorządu gminnego w powiecie łowickim, pozwalający na ustalenie zakresu prac urzędowych i kompetencji wójta gminy, jak również dziejów samej gminy. Powyższą księgę kończą wpisy uchwał z 1874 roku. Ich kontynuację stanowić może kolejna pozycja inwentarza zespołu, tj. księga protokołów Zarządu Gminy Kompina z lat 1882-1884, prowadzona już w języku rosyjskim. Okres funkcjonowania w gminie kancelarii rosyjskiej zamyka księga uchwał zebrańgromadzkich z 1909 roku, po której umieszczona jest seria 21 ksiąg stałej ludności poszczególnych wsi w gminie, łącznie ze skorowidzem alfabetycznym nazwisk mieszkańców z lat 1888-1931. Pomimo złego czasem ich stanu fizycznego, księgi te są cennym źródłem do poszukiwań genealogicznych czy badań demograficznych. W zespole brak jest akt z okresu okupacji niemieckiej lat 1915-1918, natomiast w miarę pełny materiał dokumentujący działalność Rady i Zarządu w gminie Kompina znajdujemy w aktach z okresu międzywojennego /42 %/. Blisko ich połowa dotyczy funkcjonowania organów ustrojowych gminy. Prócz ksiąg protokołów Rady, Zarządu oraz uchwał gromadzkich poszczególnych wsi, są tu także akta wyborcze do rad gromadzkich z 1938 roku /18 j. a./, protokoły sesji sołtysów gminy z lat 1933-1935, mówiące m. in. o budowie pomnika “Czynu Legionowego pod Bednarami” /sygn. 135/, akta pokazujące różne inicjatywy społeczne, budowę szkół, dróg i elektryfikacji wsi. Dość liczną grupę akt stanowią też sprawy budżetowo - finansowe /36 j. a./, głównie budżety i sprawozdania rachunkowe. W dziale administracyjnym najwięcej materiałów odnosi się do spraw ewidencji i kontroli ruchu ludności, przy czym ich wyróżnikiem jest zestaw 23 dużych ksiąg – rejestrów wsi gminy Kompina założonych w 1931 roku. Materiałem aktowym stosunkowo dość rzadko występującym w innych zespołach archiwalnych gmin z tego okresu są tu również sprawy wojskowe /odnoszące się do przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego/, akta ochotniczych straży pożarnych na terenie gminy /sygn. 263/, wykazy poległych mieszkańców gminy w czasie wojny 1918-1920 /sygn. 154/ oraz tytuły egzekucyjne wskazane przez sąd. Niewiele, bo zaledwie 11 j. a. /2 % akt zespołu/ dotyczy okresu okupacji hitlerowskiej. Są to wyłącznie budżety, sprawozdania rachunkowe i księgi biercze podatków. Odzwierciedlają one główny cel okupanta wobec polskiej wsi, jakim była eksploatacja ekonomiczna rolnictwa. Ponad połowę dokumentacji całego zespołu /52 %/ stanowią natomiast akta z okresu powojennego lat 1945-1954. Początki kształtowania się nowej władzy na terenie gminy pokazują przede wszystkim księgi protokołów z posiedzeń GRN i Zarządu Gminy w Kompinie, protokoły komisji radzieckich oraz protokoły i zarządzenia polustracyjne. Znajdujemy w nich interesujące dane na temat realizacji reformy rolnej, nowej polityki oświatowej, elektryfikacji wsi, sprzedaży i dzierżawy nieruchomości gminnych. Sporo miejsca zajmują w zespole z tego okresu sprawy statystyki rolnej, sprawozdawczości oraz odbudowy ze zniszczeń wojennych dróg, mostów i budynków. W tej grupie akt zwracają uwagę sprawy grabownictwa wojennego, urządzenia cmentarzy oraz rejestracji osób narodowości niemieckiej i volkadeutschów. Najliczniej jednak z okresu lat 1945-1954 reprezentowane są w aktach sprawy gospodarcze, odnoszące się do problematyki rolniczej. Wykazy użytków rolnych, spisy zwierząt gospodarskich czy formularze spisów rolniczych pozwalają dość dobrze poznać charakter i strukturę gospodarstw, a tym samym ocenić kierunki produkcji rolnej w gminie Kompina. Całość zachowanej dokumentacji z okresu powojennego oddaje – jak można sądzić – w miarę pełny obraz funkcjonowania samorządu gminnego, jego sukcesy i niedociągnięcia. Zamykają zespól akt gminy Kompina listy płac – 9 j. a. Są one w większości niekompletne i odnoszą się tylko do niektórych stanowisk oraz kategorii pracowników z lat 1924-1954. Struktura zawartości: I. Okres zaboru rosyjskiego 1866-1914 - sygn. 1 - 24, II. Okres dwudziestolecia międzywojennego 1918-1939 - sygn. 25 - 279, III. Okres okupacji hitlerowskiej 1939-1945 - sygn. 280 - 291, IV. Okres PRL 1945-1954 - sygn. 292 - 613.

Urząd wójta gminy, a następnie gmina z okresu lat 1809 – 1866 opierała swą działalność na dekrecie królewskim z 23 lutego 1809 roku o tymczasowej organizacji dla gmin, później zaś na postanowieniach Namiestnika Królestwa Polskiego z 3 lutego 1816 r. i z 30 maja 1818 roku. W myśl powyższych uchwał każda wieś mogła być samodzielną gminą pod władzą wójta, jeśli obejmowała co najmniej 10 domów mieszkalnych. Obszar gminy łączył się z obszarem dworskim, natomiast funkcja wójta gminy, wybieranego przez obywateli wsi umiejących czytać i pisać, była połączona z władzą pana feudalnego – dziedzica. Wójt – dziedzic był mianowany (prefekt departamentu, Komisja Wojewódzka), rzadko też sprawował władzę osobiście, powierzając ją najczęściej swoim oficjalistom. Do obowiązków wójta należało: a) ogłaszanie rozporządzeń władz nadrzędnych; b) zarządzanie majątkiem gminnym i chłopskim; c) dozór nad inwestycjami budowlanymi; d) współdziałanie przy rozkładaniu danin i ciężarów; e) czuwanie nad bezpieczeństwem i porządkiem w gminie oraz dostarczaniem rekruta; f) utrzymywanie i prowadzenie ksiąg ludności. Przewidziane w przepisach jako organy doradcze, rady gminne nie były w zasadzie powoływane. W latach 1867-1915 ustrój administracyjny gmin opierał się na ukazach carskich z 3(15) marca 1859 r. i z 19 lutego (2 marca) 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim i urządzeniu gmin wiejskich. W myśl tych przepisów gmina wiejska składać się miała z co najmniej 50 domów mieszkalnych, przy czym jej obszar ustalali naczelnicy powiatów w porozumieniu z władzą sądową i przez rząd gubernialny. Wielkość gminy zatwierdzana była następnie przez Rządową Komisję Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Reforma z 1864 r. znosiła patrymonialny porządek administracyjny na wsi i zależność chłopów od właścicieli folwarków, wprowadzając wójtów-chłopów w miejsce wójtów-dziedziców. Każda wieś zamieszkała przez włościan tworzyła gromadę, jednakże już bez folwarku, który pozostawał wyłączony. Administrację gminną tworzyło: zebranie gminne, wójt, sołtysi i sąd gminny z ławnikami. Zebranie miało być ciałem ustawodawczym, do kompetencji którego należały sprawy: 1) wyboru wójta, ławników, pisarza i innych urzędników, 2) podejmowania uchwał w sprawach gospodarczych, opieki społecznej i zakładania szkół, 3) ustanawiania i rozkładu składek oraz ciężarów na całą gminę, 4) kontroli pracy urzędników i kasy gminnej, 5) gospodarowania i zarządzania majątkiem gminy. Wójt spełniał wraz z sołtysami, pisarzem gminnym i poborcą podatkowym funkcję organu wykonawczego. Władza wójta, wykonującego polecenia naczelnika powiatu, sędziego pokoju, komisarza do spraw włościańskich i in., obejmowała szereg obowiązków o charakterze administracyjno-policyjnym, np. ogłaszanie rozporządzeń władz, czuwanie nad spokojem i porządkiem we wsiach, zwoływanie i przewodniczenie zebraniom gminnym. Za całokształt prac organizacyjno-kancelaryjnych odpowiadał pisarz gminny. Odzyskanie przez Polskę niepodległości nie przyniosło początkowo zasadniczych zmian w strukturze organizacyjnej gmin. Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. o utworzeniu rad gminnych na obszarze b. Królestwa Kongresowego pozostawiał w mocy przepisy ustawy z 1864 r., z tą jedynie zmianą, że w każdej gminie tworzono radę gminną składającą się z wójta (jako przewodniczącego rady) i 12 członków wybieranych w głosowaniu tajnym na trzy lata przez zgromadzenie gminne większością głosów. Rada gminy spełniała rolę organu zarządzającego i wykonawczego. Do zakresu jej czynności należało: 1) przygotowywanie wniosków i budżetów na zgromadzenie gminne oraz czuwanie nad wykonaniem jego uchwał, 2) zawiadywanie nieruchomościami i funduszami należącymi do gminy, 3) kierownictwo i dozór nad instytucjami oraz zakładami gminnymi, 4) mianowanie, kontrola i usuwanie urzędników gminy, 5) kontrola działalności wójta. Raz w roku rada miała obowiązek składania sprawozdania wobec zgromadzenia gminnego. W dniu 23 marca 1933 roku ukazała się ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, która miała na celu ujednolicenie administracji i samorządu na szczeblu gminy i miasta na terenie całego kraju. Rozdział trzeci tego obszernego dokumentu szczegółowo określał zakres praw i działania gmin wiejskich i gromad oraz ustanawiał przepisy wyborcze do rad gromadzkich i rad gminnych. Do obszaru gminy wiejskiej miały wchodzić jedna lub więcej miejscowości, przy czym jej wielkość „powinna odpowiadać naturalnemu, o ile możności zasięgowi wspólnego zainteresowania lokalnymi sprawami publicznymi ogółu mieszkańców połączonych miejscowości, jak również zapewnić gminie zdolność wykonywania ciążących na niej zadań”. Organem stanowiącym i kontrolującym w gminach wiejskich była rada gminna, a organem zarządzającym i wykonawczym – zarząd gminny. Członkami rady gminnej byli: wójt – jako przewodniczący, podwójci, ławnicy oraz radni. Do zakresu działania rady gminnej należało powoływanie organu zarządzającego, czyli zarządu gminnego, kontrola jego działalności oraz podejmowanie uchwał we wszystkich sprawach gminy i jej gospodarki. Organem pomocniczym rady były komisje stałe i czasowe, składające się z członków rady i – w miarę potrzeby – mieszkańców gminy. Komisje rozpatrywały i opiniowały sprawy dotyczące administracji i gospodarki gminnej oraz przygotowywały wnioski na posiedzenia rady. Ponadto komisje mogły decydować w zastępstwie rady w poszczególnych sprawach wymagających jej uchwały. Zarząd gminy składał się z wójta, podwójciego i dwóch, a w gminach liczących ponad 10 000 mieszkańców, trzech ławników. Zarząd ustalał też plany wykonania budżetu, decydował o zaciągnięciu pożyczek, ustanawiał opłaty za korzystanie z urządzeń zakładów i przedsiębiorstw gminnych oraz korzystanie z publicznych środków lokomocji, umarzał należności przypadające gminie z tytułów publiczno-prawnych, wydzierżawiał nieruchomości gminne, zajmował się sprawami budowlanymi, organizacji zakładów i przedsiębiorstw gminy, zdrowia, szkolnictwa itp. Działalność urzędu gminnego w okresie okupacji hitlerowskiej regulowały rozporządzenia z dnia 28 listopada 1939 r. o zarządzie gmin polskich i z dnia 27 czerwca 1940 r. o tworzeniu i administracji związku gmin w Generalnym Gubernatorstwie. Decyzje te podporządkowywały całkowicie władzę gminną okupantowi, czego wyrazem było powoływanie wójta i rady (tej ostatniej jako jedynie organu opiniodawczego) w drodze nominacji. Samorząd na szczebli gminy nie istniał, a jego funkcję, tyle że w skali całego powiatu, miał spełniać tzw. związek gmin, do którego zadań należały: 1) przebudowa i rozbudowa, utrzymanie i naprawa dróg, 2) popieranie rolnictwa, 3) wspieranie stanu zdrowia publicznego, 4) popieranie kas oszczędności, 5) dbanie o ogólny dobrobyt, 6) zakładanie i utrzymanie szkół zawodowych itp. Wszystkie owe „szczytne” zadania służyć miały potrzebom okupanta niemieckiego. Podstawy działania samorządu gminnego w nowych warunkach ustrojowych stanowiły: ustawa Krajowej Rady Narodowej z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego i obwieszczenie Prezydenta KRN z dnia 14 stycznia 1946 r. W myśl wyżej wymienionych ustaw terenowymi organami przedstawicielskimi i organami władzy państwowej miały być gminne rady narodowe. Do kompetencji rad należało: 1) planowanie działalności publicznej (głównie uchwalanie budżetu i planu świadczeń w naturze), 2) powoływanie i kontrola samorządowych organów wykonawczych, 3) ustalanie zawierania umów w sprawach pożyczek i zarządzanie majątkiem gminy, 4) uchwalanie regulaminu obrad rady i komisji. Rady narodowe wybierały ze swego grona prezydium (organ wykonawczo-zarządzający) złożony z przewodniczącego, zastępcy oraz trzech członków. Prezydium zwoływało posiedzenia rady przynajmniej raz w miesiącu, czuwało nad wykonaniem uchwał oraz posiadało inicjatywę uchwałodawczą. Rady narodowe mogły powoływać komisje złożone z radnych i w razie potrze-by z osób spoza rady. Komisje miały spełniać funkcję organów pomocniczych, a do ich zadań należało kontrolowanie gospodarki i administracji terenowej. Do wykonania ściśle określonego celu (najczęściej, np. obchodów święta 1 maja, obrony pokoju, święta kobiet, oświaty itp. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej był zarząd gminy, składający się z wójta, podwójciego i trzech członków. Zarząd gminy miał działać we wszystkich sprawach, o których stanowiła rada, a w szczególności: przygotowywać projekty gminnych planów gospodarczych, budżetów gminnych, projektów opłat i danin, zarządzać przedsiębiorstwami gminnymi, zajmować się sprawami organizacyjnymi gminy (wydzierżawianiem nieruchomości, sprawami oświaty, kultury i sztuki, opieki społecznej, zdrowia i in.). Uchwały Rady Państwa z dnia 20 marca 1950 roku o powołaniu jednolitej władzy państwowej wszystkich szczebli znosiły zarządy gminne (w tym stanowiska wójta i podwójciego), a ich dotychczasowy zakres działania przejmowały gminne rady narodowe i ich organy wykonawcze. Jako terenowe organy władzy państwowej, gminne rady narodowe miały: 1) kierować na swoim terenie życiem gospodarczym, społecznym i kulturalnym, 2) zapewniać ochronę porządku publicznego i czuwać nad przestrzeganiem prawa, 3) wybierać i odwoływać prezydium rady narodowej oraz komisje, 4) kierować działalnością swoich organów i rozpatrywać ich sprawozdania, 5) uchwalać terenowe plany gospodarcze i budżety oraz nadzorować ich wykonanie, 6) ustanawiać daniny, wysokości opłat i świadczeń gminnych, 7) kontrolować działalność przedsiębiorstw, zakładów i instytucji gminnych. Rady narodowe działały na sesjach, które miały się odbywać co najmniej raz na miesiąc. Do poszczególnych dziedzin swojej działalności powoływały komisje stałe, których zadaniem było nadzorowanie działalności organów rady, przygotowywanie projektów ważniejszych uchwał rady oraz sprawowanie kontroli społecznej. Ponadto rady mogły powoływać do konkretnych zadań doraźne komisje czasowe. Organem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium złożone z przewodniczącego, zastępców oraz sekretarza i członków. Posiedzenia prezydium miały odbywać się raz w tygodniu. Prezydium sprawowało na podległym sobie terenie gminy wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, tzn. 1) wykonywało uchwały rady oraz zarządzenia władz zwierzchnich, 2) kierowało działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną rady oraz działalnością przedsiębiorstw, zakładów i instytucji podległych radzie narodowej, 3) zwoływało i przygotowywało sesje rady oraz współdziałało z jej komisjami, 4) opracowywało projekty budżetu i planu gospodarczego, 5) składało ze swej działalności sprawozdania prezydium rady wyższego stopnia. Gminne rady narodowe funkcjonowały do 1954 r., kiedy to ukazała się ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Oprac. Marek Wojtylak

IZA - inwentarz skarbowy