Akta gminy Łyszkowice z lat 1901 – 1954 należą do większych zespołów w grupie zespołów akt gmin byłego powiatu łowickiego. Chronologicznie najstarsze akta, o czym wyżej wspomniano, odnoszą się do okresu funkcjonowania w gminie systemu kancelarii rosyjskiej. Materiał poznawczy stanowią tu niemal wyłącznie księgi stałej ludności wsi gminy Łyszkowice, z których najwcześniejsze zaprowadzone zostały w języku rosyjskim w 1901 r., a kontynuowane były następnie w języku polskim aż do 1931 roku. Niemal połowa owych ksiąg, na co wskazuje skorowidz alfabetyczny, nie zachowała się (np. z zaprowadzonych na pewno 4 ksiąg ludności osady Łyszkowice, jest tylko jedna). Był to jeden z powodów, iż ksiąg ludności nie umieszczano na początku inwentarza, a znalazły się one w dziale administracyjnym tuż przed pochodzącymi z początków lat 30 –tych i prawie kompletnymi w zespole rejestrami mieszkańców z poszczególnych wsi w gminie Łyszkowice. Otwierają zespół akta dotyczące funkcjonowania organów ustrojowych gminy. Są to księgi z protokołami posiedzeń Zarządu z lat 1934 – 1939. Wobec braku protokołów z wcześniejszego okresu i ksiąg z uchwałami Rady Gminy Łyszkowice pozostają one jedynymi dokumentami pozwalającymi przyjrzeć się w całości kierunkom pracy samorządu gminnego przed wybuchem wojny. Dalsze akta z okresu międzywojennego dotyczą głównie spraw finansowych (budżety administracyjne, statuty podatków, księgi biercze danin) i związanych z gospodarką gminną (utrzymanie dróg, zaopatrzenie szkół, sprawy opieki społecznej i in.). Ogółem akt z lat 1918 – 1939 jest w zespole 83 j.a. (17%). Bardzo niewiele, bo tylko 16 j.a., zachowało się dokumentów z okresu okupacji niemieckiej. Połowę ich stanowią plany gospodarcze wsi, pozostałe zaś to księgi biercze i wykazy kontyngentowe. Największą grupę w zespole stanowią akta z okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej lat 1945 – 1954 (378 j.a., czyli 77% całego materiału aktowego). Akta te pozwalają na ogół dość dobrze zapoznać się z funkcjami i zakresem działania samorządu gminy Łyszkowice po wojnie, zwłaszcza w zakresie jego kompetencji uchwałodawczych, czemu służą liczne protokoły Rady i Prezydium oraz komisji gminnych. Zdecydowaną jednak przewagę w dokumentacji powojennej mają akta o charakterze gospodarczym, związane z obsługą rolnictwa. W większości są to dzienniki rozkładu podatków i rejestry ich poboru, spraw statystyki rolnej, świadczeń w naturze i.t.p. W dziale administracyjnym spotkać można dość ciekawe dane o stanie oświaty w gminie, m. in. rozbudowie szkół oraz o zmianach demograficznych (wykazy repatriantów, volksdeutschów). Zamykają zespół listy płac z lat 1945 – 1953 oraz dołączone w zasadzie już po zamknięciu inwentarza akta osobowe pracowników Zarządu i członków Gminnej Rady Narodowej (40 j.a.) Struktura zespołu: I. Okres lat 1901-1945 Dział Ogólnoorganizacyjny - sygn. 1-7 Dział Finansowo-Budżetowy - sygn. 8-28 Dział Gospodarki Gminnej - sygn. 29-56 Dział Administracyjny - sygn. 57-112 II. Akta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945-1954 Dział Organizacyjny - sygn. 113-221 Dział Ogólno-Administracyjny - sygn. 222-287 Dział Podatkowy - sygn. 288-309 Dział Aprowizacji i Rolnictwa - sygn. 310-344 Referat Administracyjny - sygn. 345-394 Referat Finansowy - sygn. 395-424 Referat Rolny - sygn. 425-446 Listy płacy i akta osobowe - sygn. 447-484 Dopływy - sygn. 485-499

Urząd wójta gminy, a następnie gmina z okresu lat 1809 – 1866 opierała swą działalność na dekrecie królewskim z 23 lutego 1809 roku o tymczasowej organizacji dla gmin, później zaś na postanowieniach Namiestnika Królestwa Polskiego z 3 lutego 1816 r. i z 30 maja 1818 roku. W myśl powyższych uchwał każda wieś mogła być samodzielną gminą pod władzą wójta, jeśli obejmowała co najmniej 10 domów mieszkalnych. Obszar gminy łączył się z obszarem dworskim, natomiast funkcja wójta gminy, wybieranego przez obywateli wsi umiejących czytać i pisać, była połączona z władzą pana feudalnego – dziedzica. Wójt – dziedzic był mianowany (prefekt departamentu, Komisja Wojewódzka), rzadko też sprawował władzę osobiście, powierzając ją najczęściej swoim oficjalistom. Do obowiązków wójta należało: a) ogłaszanie rozporządzeń władz nadrzędnych; b) zarządzanie majątkiem gminnym i chłopskim; c) dozór nad inwestycjami budowlanymi; d) współdziałanie przy rozkładaniu danin i ciężarów; e) czuwanie nad bezpieczeństwem i porządkiem w gminie oraz dostarczaniem rekruta; f) utrzymywanie i prowadzenie ksiąg ludności. Przewidziane w przepisach jako organy doradcze, rady gminne nie były w zasadzie powoływane. W latach 1867-1915 ustrój administracyjny gmin opierał się na ukazach carskich z 3(15) marca 1859 r. i z 19 lutego (2 marca) 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim i urządzeniu gmin wiejskich. W myśl tych przepisów gmina wiejska składać się miała z co najmniej 50 domów mieszkalnych, przy czym jej obszar ustalali naczelnicy powiatów w porozumieniu z władzą sądową i przez rząd gubernialny. Wielkość gminy zatwierdzana była następnie przez Rządową Komisję Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Reforma z 1864 r. znosiła patrymonialny porządek administracyjny na wsi i zależność chłopów od właścicieli folwarków, wprowadzając wójtów-chłopów w miejsce wójtów-dziedziców. Każda wieś zamieszkała przez włościan tworzyła gromadę, jednakże już bez folwarku, który pozostawał wyłączony. Administrację gminną tworzyło: zebranie gminne, wójt, sołtysi i sąd gminny z ławnikami. Zebranie miało być ciałem ustawodawczym, do kompetencji którego należały sprawy: 1) wyboru wójta, ławników, pisarza i innych urzędników, 2) podejmowania uchwał w sprawach gospodarczych, opieki społecznej i zakładania szkół, 3) ustanawiania i rozkładu składek oraz ciężarów na całą gminę, 4) kontroli pracy urzędników i kasy gminnej, 5) gospodarowania i zarządzania majątkiem gminy. Wójt spełniał wraz z sołtysami, pisarzem gminnym i poborcą podatkowym funkcję organu wykonawczego. Władza wójta, wykonującego polecenia naczelnika powiatu, sędziego pokoju, komisarza do spraw włościańskich i in., obejmowała szereg obowiązków o charakterze administracyjno-policyjnym, np. ogłaszanie rozporządzeń władz, czuwanie nad spokojem i porządkiem we wsiach, zwoływanie i przewodniczenie zebraniom gminnym. Za całokształt prac organizacyjno-kancelaryjnych odpowiadał pisarz gminny. Odzyskanie przez Polskę niepodległości nie przyniosło początkowo zasadniczych zmian w strukturze organizacyjnej gmin. Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. o utworzeniu rad gminnych na obszarze b. Królestwa Kongresowego pozostawiał w mocy przepisy ustawy z 1864 r., z tą jedynie zmianą, że w każdej gminie tworzono radę gminną składającą się z wójta (jako przewodniczącego rady) i 12 członków wybieranych w głosowaniu tajnym na trzy lata przez zgromadzenie gminne większością głosów. Rada gminy spełniała rolę organu zarządzającego i wykonawczego. Do zakresu jej czynności należało: 1) przygotowywanie wniosków i budżetów na zgromadzenie gminne oraz czuwanie nad wykonaniem jego uchwał, 2) zawiadywanie nieruchomościami i funduszami należącymi do gminy, 3) kierownictwo i dozór nad instytucjami oraz zakładami gminnymi, 4) mianowanie, kontrola i usuwanie urzędników gminy, 5) kontrola działalności wójta. Raz w roku rada miała obowiązek składania sprawozdania wobec zgromadzenia gminnego. W dniu 23 marca 1933 roku ukazała się ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, która miała na celu ujednolicenie administracji i samorządu na szczeblu gminy i miasta na terenie całego kraju. Rozdział trzeci tego obszernego dokumentu szczegółowo określał zakres praw i działania gmin wiejskich i gromad oraz ustanawiał przepisy wyborcze do rad gromadzkich i rad gminnych. Do obszaru gminy wiejskiej miały wchodzić jedna lub więcej miejscowości, przy czym jej wielkość „powinna odpowiadać naturalnemu, o ile możności zasięgowi wspólnego zainteresowania lokalnymi sprawami publicznymi ogółu mieszkańców połączonych miejscowości, jak również zapewnić gminie zdolność wykonywania ciążących na niej zadań”. Organem stanowiącym i kontrolującym w gminach wiejskich była rada gminna, a organem zarządzającym i wykonawczym – zarząd gminny. Członkami rady gminnej byli: wójt – jako przewodniczący, podwójci, ławnicy oraz radni. Do zakresu działania rady gminnej należało powoływanie organu zarządzającego, czyli zarządu gminnego, kontrola jego działalności oraz podejmowanie uchwał we wszystkich sprawach gminy i jej gospodarki. Organem pomocniczym rady były komisje stałe i czasowe, składające się z członków rady i – w miarę potrzeby – mieszkańców gminy. Komisje rozpatrywały i opiniowały sprawy dotyczące administracji i gospodarki gminnej oraz przygotowywały wnioski na posiedzenia rady. Ponadto komisje mogły decydować w zastępstwie rady w poszczególnych sprawach wymagających jej uchwały. Zarząd gminy składał się z wójta, podwójciego i dwóch, a w gminach liczących ponad 10 000 mieszkańców, trzech ławników. Zarząd ustalał też plany wykonania budżetu, decydował o zaciągnięciu pożyczek, ustanawiał opłaty za korzystanie z urządzeń zakładów i przedsiębiorstw gminnych oraz korzystanie z publicznych środków lokomocji, umarzał należności przypadające gminie z tytułów publiczno-prawnych, wydzierżawiał nieruchomości gminne, zajmował się sprawami budowlanymi, organizacji zakładów i przedsiębiorstw gminy, zdrowia, szkolnictwa itp. Działalność urzędu gminnego w okresie okupacji hitlerowskiej regulowały rozporządzenia z dnia 28 listopada 1939 r. o zarządzie gmin polskich i z dnia 27 czerwca 1940 r. o tworzeniu i administracji związku gmin w Generalnym Gubernatorstwie. Decyzje te podporządkowywały całkowicie władzę gminną okupantowi, czego wyrazem było powoływanie wójta i rady (tej ostatniej jako jedynie organu opiniodawczego) w drodze nominacji. Samorząd na szczebli gminy nie istniał, a jego funkcję, tyle że w skali całego powiatu, miał spełniać tzw. związek gmin, do którego zadań należały: 1) przebudowa i rozbudowa, utrzymanie i naprawa dróg, 2) popieranie rolnictwa, 3) wspieranie stanu zdrowia publicznego, 4) popieranie kas oszczędności, 5) dbanie o ogólny dobrobyt, 6) zakładanie i utrzymanie szkół zawodowych itp. Wszystkie owe „szczytne” zadania służyć miały potrzebom okupanta niemieckiego. Podstawy działania samorządu gminnego w nowych warunkach ustrojowych stanowiły: ustawa Krajowej Rady Narodowej z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego i obwieszczenie Prezydenta KRN z dnia 14 stycznia 1946 r. W myśl wyżej wymienionych ustaw terenowymi organami przedstawicielskimi i organami władzy państwowej miały być gminne rady narodowe. Do kompetencji rad należało: 1) planowanie działalności publicznej (głównie uchwalanie budżetu i planu świadczeń w naturze), 2) powoływanie i kontrola samorządowych organów wykonawczych, 3) ustalanie zawierania umów w sprawach pożyczek i zarządzanie majątkiem gminy, 4) uchwalanie regulaminu obrad rady i komisji. Rady narodowe wybierały ze swego grona prezydium (organ wykonawczo-zarządzający) złożony z przewodniczącego, zastępcy oraz trzech członków. Prezydium zwoływało posiedzenia rady przynajmniej raz w miesiącu, czuwało nad wykonaniem uchwał oraz posiadało inicjatywę uchwałodawczą. Rady narodowe mogły powoływać komisje złożone z radnych i w razie potrze-by z osób spoza rady. Komisje miały spełniać funkcję organów pomocniczych, a do ich zadań należało kontrolowanie gospodarki i administracji terenowej. Do wykonania ściśle określonego celu (najczęściej, np. obchodów święta 1 maja, obrony pokoju, święta kobiet, oświaty itp. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej był zarząd gminy, składający się z wójta, podwójciego i trzech członków. Zarząd gminy miał działać we wszystkich sprawach, o których stanowiła rada, a w szczególności: przygotowywać projekty gminnych planów gospodarczych, budżetów gminnych, projektów opłat i danin, zarządzać przedsiębiorstwami gminnymi, zajmować się sprawami organizacyjnymi gminy (wydzierżawianiem nieruchomości, sprawami oświaty, kultury i sztuki, opieki społecznej, zdrowia i in.). Uchwały Rady Państwa z dnia 20 marca 1950 roku o powołaniu jednolitej władzy państwowej wszystkich szczebli znosiły zarządy gminne (w tym stanowiska wójta i podwójciego), a ich dotychczasowy zakres działania przejmowały gminne rady narodowe i ich organy wykonawcze. Jako terenowe organy władzy państwowej, gminne rady narodowe miały: 1) kierować na swoim terenie życiem gospodarczym, społecznym i kulturalnym, 2) zapewniać ochronę porządku publicznego i czuwać nad przestrzeganiem prawa, 3) wybierać i odwoływać prezydium rady narodowej oraz komisje, 4) kierować działalnością swoich organów i rozpatrywać ich sprawozdania, 5) uchwalać terenowe plany gospodarcze i budżety oraz nadzorować ich wykonanie, 6) ustanawiać daniny, wysokości opłat i świadczeń gminnych, 7) kontrolować działalność przedsiębiorstw, zakładów i instytucji gminnych. Rady narodowe działały na sesjach, które miały się odbywać co najmniej raz na miesiąc. Do poszczególnych dziedzin swojej działalności powoływały komisje stałe, których zadaniem było nadzorowanie działalności organów rady, przygotowywanie projektów ważniejszych uchwał rady oraz sprawowanie kontroli społecznej. Ponadto rady mogły powoływać do konkretnych zadań doraźne komisje czasowe. Organem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium złożone z przewodniczącego, zastępców oraz sekretarza i członków. Posiedzenia prezydium miały odbywać się raz w tygodniu. Prezydium sprawowało na podległym sobie terenie gminy wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, tzn. 1) wykonywało uchwały rady oraz zarządzenia władz zwierzchnich, 2) kierowało działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną rady oraz działalnością przedsiębiorstw, zakładów i instytucji podległych radzie narodowej, 3) zwoływało i przygotowywało sesje rady oraz współdziałało z jej komisjami, 4) opracowywało projekty budżetu i planu gospodarczego, 5) składało ze swej działalności sprawozdania prezydium rady wyższego stopnia. Gminne rady narodowe funkcjonowały do 1954 r., kiedy to ukazała się ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Oprac. Marek Wojtylak

IZA - inwentarz skarbowy