Powiatowy Wydział Techniki [Kreisamt für Technik]: okólniki władz zwierzchnich, plany organizacyjne i korespondencja z DAF dotycząca wynalazczości z lat 1940-1944, sygn. 1-4 Powiatowy Wydział Opieki Społecznej [Kreisamt für Volkswohlfahrt]: akta personalne przedszkolanek i opiekunek do dzieci zatrudnianych przez NSV z lat 1940-1944, sygn. 5-8 Grupy Miejscowe [Ortsgruppen]: kartoteki personalne mężczyzn z obszarów działania jednostek partyjnych, opinie polityczne oraz wnioski o przyjęcie NSV z lat 1941-1944, syn. 9-17

Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza [NSDAP] powstała w roku 1920. Po objęciu w roku 1933 urzędu Kanclerza Niemiec przez Adolfa Hitlera i delegalizacji względnie rozwiązaniu się innych partii stała się partią rządzącą i jedyną legalną formacją polityczną III Rzeszy. Już w okresie poprzedzającym przejęcie władzy była organizacją masową. W celu rozszerzeniu wpływów partii na całe państwo powstała bardzo złożona struktura urzędów centralnych i terenowych. W swojej historii NSDAP przeszła kilkukrotną reorganizację struktury terenowej. Początkowo stosunkowo niezależna pozycja grup miejscowych [Ortsgruppen] uległa osłabieniu w 1932 roku, kiedy to utworzono Kierownictwa Powiatowe NSDAP [Kreisleitungen] obejmujące kilka, bądź kilkanaście grup miejscowych. Gdy w roku 1933 NSDAP stała się partią rządzącą, zmieniły się zadania stawiane przed jej organizacjami terenowymi. Akcje propagandowe zmierzające do zdobycia władzy i werbunek nowych zwolenników zastąpione zostały przez zadanie objęcia kontroli nad całością społeczeństwa. Te cele oraz znaczące zwiększenie się liczby nowych członków, skłoniły kierownictwo partii do przeprowadzenia szeregu zmian organizacyjnych. Efektem nowych przepisów, wprowadzonych w latach 1934, 1936 i 1938, stała się jednolita struktura terenowa partii, która obowiązywała do końca istnienia III Rzeszy i NSDAP. Ostatecznie ukształtowała się ona następująco: największą jednostką terenową był Okręg [Gau]. Gau składał się z kierownictw powiatowych [Kreisleitung] tworzonych przez grupy miejscowe [Ortsgruppe]. Grupy miejscowe dzieliły się na Komórki [Zelle], a te na Bloki [Block] . Po wybuchu II wojny światowej tereny Górnego Śląska, należące przed 1939 rokiem do Polski, zostały włączone do Rzeszy i weszły, jako Rejencja Katowicka, w skład pruskiej Prowincji Śląskiej [Provinz Schlesien]. Już we wrześniu 1939 roku rozpoczęto w Rejencji Katowickiej, równolegle do budowy administracji państwowej, tworzenie górnośląskiej NSDAP. Powstałe wtedy kierownictwa powiatowe podlegały w latach 1939-1940 Kierownictwu Okręgowemu NSDAP we Wrocławiu [NSDAP Gauleitung Schlesien]. W roku 1941, w związku z utworzeniem Prowincji Górnośląskiej [Provinz Oberschlesien], obejmującej rejencje katowicką i opolską, powstało także osobne Kierownictwo Okręgowe NSDAP Górny Śląsk [Gauleitung Oberschlesien] z siedzibą w Katowicach. Na czele kierownictwa powiatowego NSDAP stał Kierownik Powiatowy [Kreisleiter], któremu podlegały następujące główne wydziały powiatowe [Hauptämter]: Wydział ds. Administracyjnych [Kreisgeschäftsführer] (od 1941 roku Sztab Powiatowy [Kreisstabsamt]), Wydział Organizacyjny [Kreisorganisationsamt], Wydział Szkoleniowy [Kreisschulungamt], Wydział Personalny [Kreispersonalamt], Wydział Propagandy [Kreispropagandaamt], Kasa Powiatowa [Kreiskasse] oraz kierownicy grup miejscowych, w ramach których działy odpowiedniki ww. wydziałów (np. Ortspropagandaamt). Obok wydziałów głównych istniał także szereg wydziałów specjalnych, istnienie niektórych z nich wynikało z uwarunkowań regionalnych. W zespole Kierownictwo Powiatowe NSDAP w Rybniku zachowała się dokumentacja dwóch takich wydziałów, obydwa występowały w całej Rzeszy. Pierwszy to Powiatowy Wydział Techniki [Kreisamt für Technik], który odpowiadał za „właściwą” organizację nazistowskiej techniki, opracowywał projekty ustaw dotyczących spraw technicznych (np. prawa wynalazczego). Kierownik Wydziału Techniki stał jednocześnie na czele powiatowych struktur Narodowosocjalistycznego Związku Techniki Niemieckiej [Nationalsozialistischer Bund Deutscher Technik]. Drugim wydziałem był Powiatowy Wydział Opieki Społecznej [Kreisamt für Volkswohlfahrt]. Kierownik Wydziału Opieki Społecznej stał jednocześnie na czele powiatowego biura Narodowo-Socjalistycznej Opieki Społecznej [Nationalsozialistische Volkswohlfahrt - NSV] oraz był powiatowym pełnomocnikiem akcji „Pomocy Zimowej” [Winterhilfswerke]. Organizacje te ściśle współpracowały z organami partyjnymi, a dyscyplinarny nadzór ich działalności sprawował właśnie Wydział Opieki Społecznej NSDAP (podczas gdy „fachowo” podlegały swoim organom centralnym). W związku z charakterystyczną dla III Rzeszy totalizacją życia społecznego, skupiały one w sobie całą działalność dobroczynną i socjalną na terenie Niemiec i były ważnym czynnikiem kontroli społeczeństwa przez państwo (zwłaszcza NSV będąca jedną z najliczniejszych organizacji narodowo-socjalistycznych). Nie udało się ustalić dokładnej daty powstania Kierownictwa Powiatowego NSDAP w Rybniku. Większość struktur partyjnych na „wschodnich terenach wcielonych” powstało w okresie od października do listopada 1939 r., aby osiągnąć pełny kształt w roku 1940. Na przełomie lat 1940/1941 na terenie Powiatu Rybnickiego działały 33 grupy miejscowe NSDAP. Działalność Kierownictwa Powiatowego NSDAP w Rybniku trwała do ostatnich dni marca 1945 roku, kiedy to Rybnik został ostatecznie zajęty przez Armię Czerwoną. [na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. M. Węcki, Katowice 2007]

KM 13.04.2007, 0010-1/07