II pokój toruński

Traktat toruński, kończący trzynastoletnią wojnę z zakonem krzyżackim, został uzgodniony w wyniku trwających od 23 września 1466 r. rozmów delegacji polskiej i stanów pruskich z zakonem, przy pośrednictwie legata papieskiego Rudolfa z Rüdesheim. Pertraktacje pokojowe odbywały się w trzech namiotach pod zamkiem dybowskim. Rezultatem tygodniowych obrad było opracowanie projektu traktatu, uzgodnionego ostatecznie 17 października. Uroczyste jego zaprzysiężenie nastąpić miało dopiero 19 października i dlatego tę datę umieszczono w sporządzonych aktach układu pokojowego.W myśl postanowień traktatu: zakon ustępował Polsce ziemie chełmińską, michałowską i Pomorze Gdańskie oraz rezygnował z północno-zachodniej części Prus z Malborkiem i Elblągiem; wielki mistrz stawał się księciem i radcą senatorem Królestwa Polskiego, każdy nowo wybrany jego następca miał obowiązek składać przysięgę wierności królowi polskiemu; zakon został zobowiązany do pomocy zbrojnej przeciw wrogom Królestwa; z trzech biskupstw pruskich: chełmińskie wracało do Kościoła polskiego, warmińskie pozostawało pod protekcją króla polskiego, a pomezańskie otrzymywał w dożywotnią administrację sekretarz królewski Wincenty Kiełbasa. Dokument regulował sprawę uwolnienia jeńców oraz wymiany zamków i miast. Zakon zwracał Polsce: Sztum, Nowe Miasto nad Drwęcą, Bratian, Chełmno, Brodnicę, Dzierzgoń, a otrzymywał: Pasłęk, Pasym, Nidzicę i Młynary. Stany Pruskie miały złożyć przysięgę na zachowanie pokoju. Uroczystości związane z przyjęciem traktatu odbyły się 19 października 1466 r. w sali toruńskiego Dworu Artusa, dokąd przybyli rano król z doradcami oraz posłami książąt mazowieckich i legat z delegacją krzyżacką. Rudolf z Rüdesheim odczytał tekst traktatu po niemiecku, a Wincenty Kiełbasa po polsku. Następnie król złożył na ręce legata przysięgę na warunki traktatu, a po nim na klęczkach wielki mistrz, wedle ustalonej formuły, stając się od tej pory księciem senatorem królewskim. Przysięgę wobec legata papieskiego złożyli również doradcy króla i wielkiego mistrza. Dokument główny II pokoju toruńskiego przechowywany jest w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych (Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 1140). Sporządzono go na pergaminie w formie składki złożonej z 4 bifoliów, którą tworzy 8 kart. Na końcu widnieje formuła uwierzytelniająca Rudolfa z Rüdesheim i jego podpis oraz znak notarialny Jana Ewig z Attendorn. Przy dokumencie zachowały się 53 pieczęcie uwierzytelniające (pierwotnie było ich 114). Wedle ustaleń badaczy został on przekazany stronie polskiej najprawdopodobniej podczas zjazdu w Elblągu 7 sierpnia 1467 r. Na mocy artykułu 29 traktatu krakowskiego z 1525 r. został oddany królowi Zygmuntowi I i trafił do Archiwum Koronnego. Podczas prac inwentaryzacyjnych 1569/70 roku dokonano jego bardzo dokładnego opisu, który zachował się do dziś. 10 pierwszych linijek tego opisu skreślił własnoręcznie Jan Zamoyski, ówczesny sekretarz królewski. Po upadku państwa polskiego dyplom ten wraz z innymi dokumentami dotyczącymi traktatów polsko-krzyżackich wszedł do zasobu Archiwum Ogólnego Krajowego, którego bezpośrednim sukcesorem jest Archiwum Główne Akt Dawnych. Dokumenty te szczęśliwie przetrwały działania II wojny światowej i obecnie są dostępne dla badaczy.