Archiwum i jego zasób

Archiwum Główne Akt Dawnych jest jednym z trzech archiwów o charakterze centralnym, a zarazem najstarszym publicznym archiwum polskim. Powołane zostało dekretem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z 2 września 1808 r. pod nazwą Archiwum Ogólnego Krajowego. Przechowywano w nim najważniejsze akta państwowe różnych resortów rządowych oraz instytucji sądowych. Już od początków swego istnienia archiwum spełniało podwójną rolę: urzędu wiary publicznej (tj. uwierzytelniającego odpisy dokumentów) oraz instytucji archiwalnej, gromadzącej i zabezpieczającej spuściznę rękopiśmienną po władzach i urzędach dawnej Rzeczypospolitej. W toku ponad dwustu lat nieprzerwanej działalności, mimo zachodzących zmian politycznych i ustrojowych, w czasach największego ucisku zaborców, archiwum zachowało personel polski i pozostawało wciąż instytucją narodową, służąc w miarę możliwości ogółowi polskich historyków. Zmiany następowały tylko w nazwie: Archiwum Ogólne Krajowe (1808-1815), Archiwum Główne Królestwa Polskiego (1816-1889), Warszawskie Archiwum Główne Akt Dawnych Królestwa Polskiego (do 1918 r.) i Archiwum Główne Akt Dawnych (od 1918 r.).

W czasach dwudziestolecia międzywojennego zasób Archiwum oceniany był na 1750 tys. ksiąg, poszytów i plików akt oraz na 5 tys. dokumentów pergaminowych i 10 tys. planów i map. Ze swych ogromnych zbiorów Archiwum utraciło bezpowrotnie w czasie II wojny światowej ponad 90% archiwaliów, które spłonęły w gmachu przy ulicy Długiej 24, podpalone przez hitlerowców jesienią 1944 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych od 1951 r. mieści się w budynku przy ul. Długiej 7 (w dawnym Pałacu Raczyńskich). Jego zasób obejmuje archiwa publiczne polskich i zaborczych władz, urzędów i instytucji naczelnych i centralnych od XII w. (najstarszy posiadany dokument to bulla papieża Hadriana IV z 1155 r.) do 1918 r. Całość zasobu stanowi ponad 6500 m.b. akt, pomieszczonych w blisko 320 tys. j. a., nad którym pieczę sprawują pracownicy następujących oddziałów:

Oddział I gromadzi akta władz, urzędów i instytucji publicznych różnych szczebli do 1795 r. Są tu m.in. zespoły takie jak: Zbiór Dokumentów Pergaminowych (prawie 9 000), Zbiór Dokumentów Papierowych, Archiwum Koronne Warszawskie, Metryka Koronna, Archiwum Skarbu Koronnego, Tzw. Metryka Litewska, Archiwum Królestwa Polskiego, Zbiór Popielów księgi sądów szlacheckich (ziemskich i grodzkich), staropolskie księgi miejskie. Ponadto znajdują się tu szczątkowo zachowane akta instytucji z okresu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (m.in. akta Rady Nieustającej, Straży Praw, Komisji Wojskowych, Komisji Edukacji Narodowej oraz akta Sejmu Czteroletniego i powstania kościuszkowskiego).

Oddział II przechowuje akta władz, urzędów i instytucji publicznych szczebla centralnego i partykularnego z okresu porozbiorowego, od 1796 do 1918 r. Tworzą one bogaty i ciekawy zbiór; są wśród nich akta urzędów pruskich, akta z czasów Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej i autonomicznej, w tym zachowana fragmentarycznie dokumentacja Sejmu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Kancelarii Namiestnika, I, II i III Rady Stanu, akta Komisji Rządowych, Heroldii, a także niezwykle cenne, szczątkowo zachowane akta obu powstań narodowych - listopadowego i styczniowego. Ponadto są tu akta pozostałe po władzach zaborczych, funkcjonujących po 1866 r., akta ministerstw austriackich oraz duży zbiór ksiąg metrykalnych z tzw. terenów zabużańskich.

Oddział III przechowuje akta rodów, rodzin, osób prywatnych i ich posiadłości. Są tu archiwa rodów o szczególnie doniosłym znaczeniu dla dziejów dawnego państwa polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do najważniejszych niewątpliwie należą: archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, Nieborowa i Połoneczki, Archiwum Zamoyskich, archiwa Potockich (z Jabłonny, Łańcuta, Radzynia, Archiwum Publiczne Potockich), zbiory Branickich, a także Archiwum Gospodarcze Wilanowskie. Jest tu także kilkaset drobnych spuścizn rodzin i ich dóbr z Mazowsza i Podlasia.

Oddział IV przechowuje ponad 25 tys. map i planów z XVI-XX w. Najstarsza mapa, to miedzioryt z 1579 r. przedstawiający Fryzję wschodnią.

Oddział V zajmuje się informacją,  udostępnianiem i ewidencją zasobu archiwalnego. W jego ramach usytuowane są: pracownia, biblioteka o profilu historycznym oraz filmoteka, zawierająca ponad 25 tys. szpul mikrofilmowych z archiwaliami z zasobu własnego AGAD oraz wielu zagranicznych instytucji.

Oddział VI zajmuje się działalnością naukową i wydawniczą - m.in. redaguje cykliczne czasopismo „Miscellanea Historico-Archivistica”, organizuje krajowe i międzynarodowe konferencje naukowe oraz wystawy tematyczne.

W ramach Archiwum funkcjonuje także Sekcja Reprografii i Digitalizacji, która wykonuje kopie zabezpieczające materiałów archiwalnych. Osobną komórkę stanowi Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów, które prowadzi prace związane z profilaktyką i konserwacją zbiorów AGAD. W strukturze Laboratorium funkcjonuje także jedyna w państwowej sieci archiwalnej pracownia mikrobiologii.