Fotograficzna inwentaryzacja Strefy przemysłowej Konina z lat 1960-1961 w zasobie Oddziału w Koninie

Po 1815 r. wschodnia część Wielkopolski znalazła się pod rosyjskim zaborem w granicach tzw. Królestwa Kongresowego. W pierwszej połowie XIX w. ówczesny obwód, a od 1837 r. powiat koniński, należał do rzędu rozwiniętych gospodarczo obszarów Królestwa Polskiego i nie ustępował terenom Wielkopolski zaboru pruskiego. Sytuacja uległa jednak zmianie w drugim półwieczu, kiedy region stawał się coraz bardziej zacofanym gospodarczo i cywilizacyjnie.

U podstaw tego procesu nie leżały tylko czynniki ekonomiczne, ale świadoma polityka carskich władz zaborczych. Strategiczna z punktu widzenia imperium rosyjskiego decyzja uniemożliwiająca rozwój infrastruktury komunikacyjnej na terenach przygranicznych stała się praprzyczyną stagnacji, a w konsekwencji coraz bardziej widocznego zacofania społeczno-gospodarczego. W tej sytuacji nawet przygraniczne położenie nie było w stanie zmienić ogólnej sytuacji gospodarczej wschodniej Wielkopolski. W dobie rozwoju kapitalizmu wielkoprzemysłowego region znalazł się praktycznie na uboczu życia gospodarczego kraju. Podstawą gospodarki pozostało rolnictwo, które nie mogło dać zatrudnienia rosnącej liczbie ludności. W tej sytuacji olbrzymie znaczenie społeczne i ekonomiczne miała sezonowa emigracja zarobkowa, która przybrała znaczne rozmiary.

W dwudziestoleciu międzywojennym obraz gospodarczy nie uległ zasadniczej zmianie. Dostrzegano konieczność aktywizacji, ale brakło środków i czasu do przeprowadzenia istotnych zmian społeczno-gospodarczych. Szansą rozwoju ekonomicznego i likwidacji bezrobocia miała być budowa kanału Warta – Gopło, będącego jednym z pierwszych fragmentów drogi wodnej łączącej południe kraju z wybrzeżem. To jedyna większa inwestycja, którą udało się wówczas rozpocząć i w części zrealizować. Dysponowano już wówczas wiedzą o bogatych złożach węgla brunatnego, ale jego realne wydobycie na większą skalę rozpoczęli Niemcy w okresie okupacji w latach II wojny światowej. W 1942 r. uruchomiono pierwsze odkrywki oraz rozpoczęto budowę zakładu produkcji brykietów.

To właśnie węgiel brunatny stał się podstawą powojennej industrializacji, która zmieniła obraz ziemi konińskiej i samego Konina, centrum powstającego zagłębia przemysłowego, mającego w założeniu obejmować także sąsiedni powiat turecki, a z czasem także powiaty: kolski i słupecki. W przyjętych założeniach realizacji tzw. planu sześcioletniego bogate pokłady tego surowca miały zapewnić rozwój społeczno-gospodarczy całego regionu. Jeszcze w 1946 r. dokończono budowę i uruchomiono, położoną w podkonińskiej wówczas wsi Marantów, wytwórnię brykietów z węgla brunatnego.

W 1950 r. przystąpiono do organizowania wydobycia węgla na skalę wielkoprzemysłową. Początkowo rozważano koncepcję budowy kombinatu chemicznej przeróbki węgla, ale ostatecznie zdecydowano o jego energetycznym wykorzystaniu, chcąc w ten sposób zaspokoić rosnące potrzeby energetyczne kraju, przy wzrastającym eksporcie węgla kamiennego. W 1953 r. rozpoczęto budowę elektrowni „Konin” w Gosławicach (o mocy 625 megawatów), a w 1963 r. przystąpiono do budowy nowej elektrowni „Pątnów” o zakładanej mocy 1600 megawatów. Trzecia elektrownia „Adamów” (o mocy osiąganej 600 megawatów) powstała w okolicach Turku w latach 1960-1967 i została zamknięta w 2018 r. Stworzony potencjał energetyczny zadecydował o lokalizacji w okolicy Konina huty aluminium, wybudowanej w latach 1961-1966, wraz z oddaną do użytku w 1972 r. walcownią blach i taśm. Powstały w ten sposób kompleks paliwowo-energetyczno-hutniczy, uzupełniło szereg innych zakładów przemysłowych, wśród nich utworzona w 1966 r. Fabryka Urządzeń Górnictwa Odkrywkowego (początkowo Konińskie Zakłady Naprawcze Przemysłu Węgla Brunatnego).

Powstanie dużych zakładów przemysłowych spowodowało istotne zmiany w życiu społeczno-gospodarczym regionu konińskiego, a przede wszystkim samego Konina. Ogromnemu przyspieszeniu uległ proces urbanizacji i przemian demograficznych. W 1950 r. Konin liczył 12.145 mieszkańców, w 10 lat później 17.638, w 1970 r. — 40.794, a w 1988 r. – 78.854. Wzrostowi liczby ludności towarzyszył równie szybki rozwój przestrzenny miasta, do którego przyłączono szereg okolicznych wsi położonych na północ od historycznego centrum i rzeki Warty, które stały się nowymi dzielnicami (m.in. Chorzeń, Morzysław, Marantów, Maliniec, Gosławice, Pątnów).

Przyjęta w latach pięćdziesiątych koncepcja urbanistyczna doprowadziła do powstania dwóch odrębnych części miasta, rozdzielonych w niewielkim stopniu zabudowaną przestrzenią doliny Warty. Konin prawobrzeżny (zwany Nowym Koninem) stał się typowym miastem tego okresu, złożonym przede wszystkim z dużych bloków mieszkalnych, budynków administracyjnych, handlowych i kulturalnych. Tutaj w latach 1949-1953 powstało położone przy stacji PKP pierwsze nowoczesne osiedle mieszkaniowe, a później kolejno osiedla: II (1964 r.), IV i północna część III (1966 r.), V i Zatorze ukończone w 1988 r. Ta część miasta traktowana była przez szereg lat jako symbol przemian społeczno-gospodarczych. W jej cieniu pozostawał dawny Konin — zwany Starym Koninem — zaniedbany pod względem infrastruktury miejskiej i chylący się przez lata nieco ku upadkowi.

Gwałtowny proces uprzemysłowienia zmienił oblicze rolniczego dotychczas regionu. W latach sześćdziesiątych XX w. zrodziło się określenie „ziemia gwałtownie przebudzona”, mające podkreślać zakres i tempo zachodzących zmian. Rozwój przemysłu wywołał też zjawiska niekorzystne. Stał się poważnym zagrożeniem dla środowiska naturalnego, tym bardziej, że przez długie lata nie przywiązywano do tego problemu odpowiedniej wagi, starając się ograniczać nakłady inwestycyjne na ten cel.

Po 1989 r. rozpoczął się proces zmian, które z czasem doprowadziły do zaniku pierwotnego kompleksu przemysłowego. Do historii przeszła brykietownia, Fabryka Urządzeń Górnictwa Odkrywkowego, zaprzestano produkcji surowego aluminium, ograniczając się jedynie do przeróbki tego metalu, a w perspektywie kilku lat planowane jest zaprzestanie wydobycie węgla brunatnego. Niepewna pozostaje ostateczna przyszłość konińskich elektrowni. Znikł także najstarszy z zakładów przemysłowych w regionie, jakim była powstała w 1912 r. cukrownia i rafineria w Gosławicach.

W przechowywanym w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu Oddział w Koninie zespole archiwalnym 54/712/0 „Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Koninie”, o datach krańcowych [1959] 1975-1999, zachowało się niezwykle cenne źródło historyczne. Są nim zbiory fotografii przedstawiających obraz ówczesnych stref przemysłowych Konina i Turku z początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku W dwóch tomach o tytule „Strefa przemysłowa Konina-inwentaryzacja fotograficzna, 1960-1961” (jednostki o sygnaturach: 3 i 4) zgromadzono łącznie 175 fotografii. Utrwalono na nich obraz miasta Konina i okolic sprzed czasów industrializacji, ale także wówczas nowych obiektów przemysłowych, które obecnie już w części nie istnieją.

Natomiast w dwóch kolejnych tomach o tytule „Strefa Przemysłowa Turka – inwentaryzacja fotograficzna, 1960-1961” (jednostki o sygnaturach: 5 i 6) zgromadzono łącznie 116 fotografii.

Poniżej prezentujemy 85 fotografii zawartych w I tomie dotyczącym strefy przemysłowej Konina (jednostka o tytule „Strefa przemysłowa Konina-inwentaryzacja fotograficzna, 1960-1961”, sygn. 3, w zespole 54/712/0 „Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Koninie”).