Akta spraw karnych z lat 1949-1955, sygn. 1-13

Sądy obywatelskie zostały powołane do życia dekretem z 22 lutego 1946 roku - prawo o sądach obywatelskich. Dwa lata późnej dekret ten został zmieniony przez dekret z 21 kwietnia 1948 roku o zmianie prawa o sądach obywatelskich. Sądy obywatelskie miano tworzyć w każdej gminie miejskiej czy wiejskiej. W miastach mających przeszło 10000 mieszkańców można było powołać kilka sądów obywatelskich. Sędziego obywatelskiego wybierała miejska lub gminna rada narodowa w głosowaniu tajnym, a powoływał go na to stanowisko prezes sądu okręgowego. Drugi dekret dopuszczał możliwość powołania jednego sądu dla kilku gmin. Sędziego wybierała wtedy powiatowa rada narodowa. Sędzia obywatelski nie musiał mieć prawniczego wykształcenia, wystarczała znajomość języka polskiego w mowie i piśmie, kwalifikacje moralne i zamieszkanie na terenie gminy. Sądy obywatelskie miały rozpoznawać sprawy cywilne i karne określone w dekrecie. Większość spraw karnych rozpoznawanych przez sądy obywatelskie należała do tzw. wykroczeń, rozpoznawanych zwykle w postępowaniu karno-administracyjnym. Oskarżycielem publicznym przed takim sądem mógł być funkcjonariusz Milicji Obywatelskiej, zarząd gminy lub sołtys. Odwołania od orzeczeń sądów obywatelskich rozpoznawały sądy grodzkie, a potem powiatowe. Sprawy rozpoznawane przez sądy obywatelskie były sprawami drobnymi o niewielkim społecznym znaczeniu. Dużo spraw załatwiano ugodowo. Sądy obywatelskie miały być przykładem sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez społeczeństwo, głównie „ludzi pracy”. Sądy obywatelskie nie zostały włączone w ustrój sądownictwa powszechnego, ale były sądami w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wyroki wydawano w imieniu państwa, sędziowie byli niezawiśli, działali według ustawy i własnego przekonania, a wyroku wykonywały organy państwowe stosujące środki przymusu. Sąd Obywatelski w Sosnowcu powstał prawdopodobnie już w 1946 roku. Czas zakończenia działalności sądów obywatelskich nie jest znany. Prawdopodobnie stało się to w sposób naturalny, bez prawnej ingerencji, tzn. bez oficjalnego uchylenia dekretu. [na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. L. Domański, Będzin 1989]

KM 27.03.1990