I. Zarząd Gminy 1) Oddział Ogólno-Organizacyjny: przepisy i zarządzenia, sprawy organizacyjne, protokoły z zebrań ciał samorządowych, kontrola wewnętrzna, sprawy majątkowe (sygn. 1-30; 1945-1950). 2) Oddział Finansowo-Budżetowy: budżety i sprawozdania finansowe, księgi inwentarzowe (sygn. 31-43, 116-130; [1935] 1945-1950). 3) Oddział Gospodarki Gminnej: drogi i place publiczne, sprawy rolne (sygn. 44-54; 1945-1950). 4) Oddział Administracyjno-Społeczny: sprawy oświatowe i kultury, akcje społeczne (m.in. odbudowa Warszawy) (sygn. 55-66; 1946-1950). II. Prezydium Gminnej Rady Narodowej 1) Referat Ogólno-Administracyjny: przepisy i okólniki, sprawy organizacyjne gminy i gromad, protokoły z posiedzeń organów kolegialnych, kontrola wewnętrzna, wybory do rad narodowych i Sejmu, budownictwo i odbudowa, drogi i place publiczne, sprawy przemysłowe i rzemieślnicze (sygn. 67-98, 132; 1951-1954). 2) Referat Finansowy: budżety i sprawozdania finansowe (sygn. 99-106, 133; 1950-1954). 3) Referat Socjalno-Kulturalny: sprawy oświatowe (sygn. 107-109; 1949-1954). 4) Referat Rolny: sprawozdawczość i statystyka, spółdzielczość, przebudowa ustroju rolnego, klasyfikacja gruntów (sygn. 110-115, 131; 1950-1954).

Ordynacja gminna z 3 VII 1891 r. utrzymała dualizm gmin jednowioskowych i obszarów dworskich. Do gminy należeli wszyscy jej stali mieszkańcy, ale prawo wyborcze mieli tylko płacący podatki gruntowe lub od nieruchomości. Władza uchwałodawcza należała do Zgromadzenia Gminy, które bądź bezpośrednio lub pośrednio przez Radę Gminy (jeżeli zgromadzenie liczyło ponad 40 członków) wybierało przełożonego gminy (Gemeindevorsteher) zwanego sołtysem i 2 ławników, będących jego zastępcami i pomocnikami. Sołtys był zarówno organem samorządu, jak i administracji państwowej w powierzonym zakresie. Po odzyskaniu niepodległości struktury samorządu gminnego w na ziemiach byłego zaborze pruskim nie uległy większym zmianom. Wprowadzono jedynie demokratyczną ordynację wyborczą (Dz. Urz. Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej, 1920, nr 19, poz. 19). Istotne zmiany przyniosła tzw. ustawa scaleniowa z 23 marca z 1933 r. (Dz.U., 1933, nr 35, poz. 294). Gmina mogła się składać z jednej lub wielu miejscowości (gminy zbiorowe). Jej wielkość powinna odpowiadać zasięgowi wspólnych interesów oraz zdolność wykonywania zadań ciążących na gminie. Organem stanowiącym i kontrolującym była Rada Gminy, składająca się z wójta, jako przewodniczącego, podwójciego i radnych (ich liczba zależała od mieszkańców gminy). Wybory do niej były jawne i pośrednie. Rada wybierała Zarząd Gminny, organ zarządzający i wykonawczy, składający się z wójta, podwójciego i 2 lub 3 ławników. Stały czynnik fachowo-biurokratyczny reprezentował sekretarz gminny. Gminy zbiorowe składały z się z gromad. Organem uchwalającym była, w zależności od liczby mieszkańców, Rada Gromadzka lub Zebranie Gromadzkie, których zakres działania obejmował zarząd majątkiem gromadzkim oraz nadzór nad działalnością sołtysa, który był organem wykonawczym gromady oraz pomocniczym Zarządu Gminnego. Wybór wójta i sołtysa wymagał zatwierdzenia przez starostę powiatowego. W b. zaborze pruskim ustawa pociągnęła za sobą tworzenie z dotychczasowych gmin i obszarów dworskich gmin zbiorowych, co zostało zrobione oddzielnymi dla każdego powiatu rozporządzeniami Ministra Spraw Wewnętrznych z lipca 1934 r. (DzU, nr 68, poz. 611 – powiat jarociński; nr 68, poz. 616 – powiat ostrowski; nr 69, poz. 655 – powiat kępiński; nr 69, poz. 657 – powiat krotoszyński). Wkrótce potem, we wrześniu, rozporządzeniami Wojewody Poznańskiego podzielono je na gromady („Poznański Dziennik Wojewódzki” 1934, nr 41, poz. 518 – powiat krotoszyński; poz. 522 – powiat jarociński; poz. 533 – powiat ostrowski; poz. 537 – powiat kępiński; nr 42, poz. 540, 542, 549, 550 – sprostowania). W czasie okupacji hitlerowskiej władze okupacyjne w grudniu 1939 r. wprowadził obwody urzędowe (Amtsbezirke). Zarządzali nimi komisarze obwodowi (Amtskommissar). Po II wojnie światowej ustrój władz gminy uregulowała ustawa z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych oraz dekret PKWN z 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego (Dz.U. 1944, nr 14, poz. 74). Organami ustawodawczymi i samorządowymi ustanowiono gminne rady narodowe. Do ich kompetencji należało: 1) planowanie działalności publicznej, w tym ustalanie budżetu i świadczeń w naturze; 2) kontrola działalności państwowych i samorządowych organów wykonawczych pod kątem zgodności z zasadniczą linią działalności Krajowejj Rady Narodowej; 3) powoływanie samorządowych organów wykonawczych i 4) podejmowanie decyzji w sprawach majątku gminy. Rady narodowe, jako organy kontroli społecznej, miały prawo w swoim zakresie działania wyłaniać i powoływać ze swego grona nadzwyczajne komisje dla poszczególnych spraw z prawem wzywania świadków i rzeczoznawców oraz przesłuchiwania stron zainteresowanych. Organami wewnętrznymi rad narodowych były prezydia złożone z przewodniczącego, jego zastępcy oraz trzech członków. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej był zarząd gminny, składający się z wójta zastępującego go podwójciego oraz trzech członków. Wójt realizował także, jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością, zadania z zakresu administracji ogólnej (na zasadzie „poruczonych zadań”). Wybór wójta i podwójciego zatwierdzał właściwy starosta. Wójtowi dla celów administracji gromad podlegali sołtysi i podsołtysi wybierani przez ogólne zebranie mieszkańców. Kolejną zmianę przyniosła „Ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej”, która weszła w życie 20 marca 1950 r. (Dz.U., 1950, nr 14, poz. 130). Organem jednolitej władzy państwowej w gminach została gminna rada narodowa. Jej zadaniem było całościowe kierowanie na swoim terenie działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną, m.in. wybieranie i odwoływanie prezydium, powoływanie komisji rad narodowych, uchwalanie w ramach narodowego planu gospodarczego gminnych planów gospodarczych i nadzór nad ich wykonywaniem, czy wykonywanie kontroli społecznej nad działalnością urzędów, przedsiębiorstw, zakładów i instytucji. Organem wykonawczym i zarządzającym ustanowiono prezydium gminnej rady narodowej. Ustawa z 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych zniosła podział na gminy i gromady-wsie, a w ich miejsce wprowadziła nowe jednostki podziału terytorialnego – gromady. Gminne rady narodowe zostały zlikwidowane, a ich zadanie przejęły gromadzkie rady narodowe (Dz.U. 1954, nr 43, poz. 191).