Zachowane akta miasta Łasina stanowią jako całość ciekawy i różnorodny materiał źródłowy, umożliwiający odtworzenie różnych dziedzin życia miasta. Interesujące są archiwalia z okresu staropolskiego-księgi ławnicze i rady miejskiej. Mimo, iż zachowały się w formie szczątkowej, stanowią ilustrację życia miasta, głównie w XVIII wieku. Ze względu na zastępowanie przez sąd miasta Łasina sądu grodzkiego, szlachta używała ksiąg ławniczych do składania wyjaśnień w sprawach własnościowych i zapisów długów. Zawarte w nich informacje dotyczą stosunków majątkowych, w tym obrotu ziemią i nieruchomościami. Znajdzie w nich badacz także roszczenia dłużne, darowizny, umowy zamiany dóbr oraz umowy dzierżawne. Zachowane archiwalia z okresu zaboru pruskiego i międzywojennego dostarczają informacji dotyczących życia miasta w okresie 1772 -1939. Akta zapoznają nas z organizacją i ustrojem władz miejskich, funkcjonowaniem samorządu lokalnego. Zachowały się spisy członków, protokoły posiedzeń oraz sprawozdania i rejestry uchwał Rady Miejskiej i Magistratu. Bogato reprezentowane są w omawianym zespole akta personalne urzędników i pracowników miejskich. Z lat 1920-1939 pochodzą akta dotyczące wyborów do Sejmu i Senatu, spisy wyborców, protokoły komisji wyborczych. Ważną grupę stanowią archiwalia dotyczą stanu majątkowego miasta. Zachowały się budżety, sprawozdania rachunkowe, akta kas miejskich i podatkowe. Życie gospodarcze miasta ukazują też interesujące materiały dotyczące majątku miasta, jego nieruchomości i przedsiębiorstw miejskich: wodociągów, gazowni, targowiska, rzeźni. Interesujące wydają się prospekty reklamowe urządzeń i maszyn dla młynów, browarów, cegielni i rozlewni wód mineralnych. Oddzielną grupę tworzą materiały dotyczące budowy dróg, ulic i placów, budownictwa miejskiego. Zachowały się ponadto archiwalia obrazujące działalność spółki wodnej, związanej z istnieniem jeziora Zamkowego w Łasinie. Badacz znajdzie w zespole także materiały dotyczące spraw szkolnictwa, opieki społecznej, lecznictwa, w tym szpitala, walki z chorobami zakaźnymi. Dużą grupę stanowią akta obrazujące stan finansowy mieszkańców, zwłaszcza duże bezrobocie, występujące w międzywojennym Łasinie. Akta ilustrują także różne dziedziny życia kulturalnego i oświatowego miasta. Zachowały się akta organizacji i stowarzyszeń, działających w latach 1920-1939, m. in. Towarzystwa Śpiewaczego „Halka”, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Powstańców i Wojaków, Towarzystwa św. Wincentego a Paulo. Funkcjonowanie ówczesnego systemu szkolnego i organizowanie procesu nauczania również znajdują się w omawianym zespole. Stosunkowo dużo zachowało się również akt z działu ewidencji i kontroli ruchu ludności oraz spraw obywatelstwa. Są spisy mieszkańców poszczególnych domów z lat 1901-1911. Księgi meldunkowe, niekompletne, obejmują lata 1903-1941. Można tu spotkać także paszporty i dowody osobiste oraz akta dotyczące naturalizacji z lat 1880-1917. Oddzielną grupę stanowią akta dotyczące oddziałów i formacji wojskowych francuskich i pruskich z lat 1806-1807. Odmienny charakter posiadają archiwalia obrazujące sprawy W związku ze sprawowaniem przez miasto patronatu nad kościołami i klasztorami zachowała się grupa akt dotyczących stosunków religijnych Łasina. Oprócz materiałów statystycznych, spotykamy informacje o stosunkach religijnych miasta, m. in. o budowie kościoła protestanckiego i urządzeniu obok niego cmentarza. Zachowały się tez materiały dotyczące społeczności żydowskiej Łasina. Są akta dotyczące synagogi łasińskiej oraz kirkutu. Zachowały się archiwalia istniejącego od 1818 r. przy ul Radzyńskiej cmentarza, który został zamknięty w 1923 r. i sprzedany Magistratowi; nekropolię zniszczyli Niemcy w 1939 r. Interesujące są również akta synagogi łacińskiej. Z 1922 r. pochodzi akt kupna-sprzedaży bóżnicy za 1 milion marek polskich, przekształconej na dom mieszkalny. Magistrat uzasadniał to faktem, że synagoga przestała służyć celom wyznaniowym z uwagi na niewielką liczbę wyznawców religii mojżeszowej. Po pożarze w 1928 r., bóżnicę ostatecznie rozebrano. Ciekawostkę stanowią archiwalia ilustrujące działalność babtystów w Łasinie i ich pochówki na oddzielnym cmentarzu usytuowanym przy ulicy Radzyńskiej. Zasygnalizowane powyżej zagadnienia nie wyczerpują listy problemów, występujących w aktach omawianego zespołu. Uzupełnień należy szukać w aktach Starostw Powiatowych w Grudziądzu i Rejencji Kwidzyńskiej oraz w zespole akt Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu z lat 1920-1939. Można również sięgnąć do akt zespołu Zarządu Miejskiego w Łasinie z lat 1945-1950, gdzie znajdziemy akta dotyczące zbrodni hitlerowskich na terenie miasta z wykazami imiennymi osób zamordowanych w czasie okupacji, z aktami dotyczącymi szkód wojennych. Natomiast w aktach cechu szewców w Łasinie znajdziemy informacje z lat 1853-1885, dające obraz funkcjonowania cechu w mieście

Pierwsza, udokumentowana wzmianka o Łasinie pochodzi z czasów Bolesława Chrobrego i datowana jest na 1014 r. Wtedy to król, po podbiciu Prusów, polecił wbić słupy w pobliskiej rzece Osie na znak zwycięstwa i ustanowionej granicy państwa. Kilkadziesiąt lat później król Bolesław Śmiały, fundując w r. 1065 klasztor Benedyktynów w Mogilnie, zapisał na jego utrzymanie 10 grzywien z miejscowości Łasin. Wynika z tego, że musiała tu istnieć już wcześniej zorganizowana osada. Tenfakt potwierdziły przeprowadzone współcześnie badania archeologiczne i wykopaliska. Historia Łasina, jako miasta, rozpoczyna się od grudnia 1289 r., kiedy mistrz krzyżacki Meinhard z Querfurtu wydaje pierwszy przywilej na założenie miasta Łasina i zezwala Janowi z Lasu na lokację miasta na prawie magdeburskim. Jan z Lasu (z łac. de Nemore) był prawdopodobnie potomkiem braci Mateusza lub Jakuba. Na podstawie otrzymanego przywileju wspomniany Jan dostał na założenie miasta ziemie położone wokół jeziora Łasińskiego. Rozciągały się one od Rogóźna do wsi Arnolda, właściciela Wałdowa. W dziedziczną własność dostał wspomniany Jan 15 włók ziemi, urząd sołtysa oraz prawo do pobierania połowy opłat za rozprawy sądowe. Każda dziesiąta włóka wolna była od wszelkiej daniny, a od reszty włók po 15 latach bezpłatnego użytkowania Łasin miał płacić na św. Marcina po pół denara i po dwie kury. Jezioro Łasińskie z dopływami pozostało własnością Zakonu. W 1328 r. ukończono w mieście budowę kościoła parafialnego św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Później Krzyżacy otoczyli miasto murami, wałami i fosami, co znacznie podniosło jego obronność. Łasin, pomimo porażki Krzyżaków pod Grunwaldem, pozostał przy Zakonie. Miasto położone było na terytorium komturstwa w Rogóźnie i podlegało kontroli komtura, względnie wójta z tej miejscowości. Krzyżacy często ingerowali w samorządność miasta mimo posiadanych przywilejów, uszczuplając mu uprawnienia. W wojnie 13-letniej Łasin był kilkakrotnie oblegany przez wojska polskie, ale miasto broniło się dzielnie i dopiero w r. 1461, w dniu Wszystkich Świętych, zostało zdobyte. Właśnie dzień świąteczny był przyczyną obniżonej czujności załogi miasta, co spowodowało jego zajęcie przez wojska polskie. Po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 r., miasto dostało się pod panowanie polskie. Liczne oblężenia i działania wojenne spowodowały duże zniszczenia w substancji materialnej oraz utratę przywilejów. Podlegał wtedy Łasin staroście rogozińskiemu, z którym wiódł liczne spory. W 1520 r. miasto otrzymało przywilej od króla Zygmunta I Starego, który regulował wszelkie sprawy między mieszczanami, a starostą Łukaszem von Alden. Postanowienia tego przywileju zabraniały staroście wtrącania się w wewnętrzne sprawy miasta, oddawały prawo wyboru burmistrza mieszczanom, którego starosta miał zatwierdzać. Dnia 19 lipca 1526 r. w Gdańsku Zygmunt I Stary nadał nowy przywilej, który potwierdził wszelkie inne przywileje i dekrety nadane miastu za czasów krzyżackich pod warunkiem, że dokumenty te zostaną przetłumaczone na język łaciński. Pod koniec XVI stulecia doszło znowu do sporów ze starostą rogozińskim, który zmuszał mieszkańców Łasina do różnych szarwarków. Zostało mu to zabronione osobnym dekretem królewskim w 1600 r. O dobrej kondycji miasta w tym okresie może świadczyć fakt odbywania 4 jarmarków w ciągu roku, istnienie sześciu dobrze prosperujących cechów oraz dochody z wydzierżawionego jeziora. Dobrą pozycję miasta zachwiał potop szwedzki. Zniszczeniu uległ wówczas kościół farny, który spłonął wraz z większą częścią miasta. Spaleniu uległa także prepozytura św. Marii Magdaleny połączona ze szpitalem miejskim dla ubogich i chorych. W świadomości lokalnej do dzisiaj miejsce, w którym istniał wspomniany szpital, nazywane jest „Magdalenką”. Początek XVIII stulecia przyniósł miastu liczne klęski. Wielkiego spustoszenia dokonała grasująca dżuma. W 1719 r. wybuchł duży pożar, który zamienił miasto w pogorzelisko. Stało się tak dlatego, że większa część Łasina zbudowana była z drewna. Udało się uratować tylko 17 domów, mieszczących się przed Bramą Malborską. Zachowane fragmentarycznie źródła do dziejów miasta nie pozwalają na precyzyjne ustalenie hierarchii władz miejskich. Wiemy jedynie, że w XVIII wieku do zarządu miasta wybierano burmistrza, jego zastępcę, czterech radnych, jednego sędziego, sześciu ławników, czterech starszych, czterech do rewidowania kominów, sześciu do pilnowania granic, dwóch rewizorów browaru oraz dwóch kamlarzy. W okresie administracji polskiej Łasin wchodził w skład województwa chełmińskiego. W okresie staropolskim funkcję burmistrza w Łasinie pełnili: w 1718 r. Sebastian Michał Goliński, w 1729 r. Wacław Nowacki, od 1735 r. Jan Kędziorka, w 1756 stanowisko objął Jan Porzych, po nim Jan Choroszyński od 1758 r. Ostatnim znanym w tym okresie był Adam Lisiński, burmistrz od 1766 r. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Łasin został przyłączony do Prus. Znalazł się w granicach powiatu grudziądzkiego, w Rejencji Kwidzyńskiej. Miasto było wtedy zaniedbane i podupadłe. Istniało tu tylko 77 domów mieszkalnych, w tym jeden murowany z cegły i kryty dachówką. Zamieszkiwały tu 472 osoby. Problemem było zaopatrzenie w wodę, gdyż wysychały studnie źródlane i posiłkowano się cysternami. Praktycznie nie istniał handel. Potrzebne artykuły kupowano w pobliskiej Gardei. Łasin stawał się coraz bardziej podobny do wsi, ostatecznie utracił prawa miejskie w 1833 r., ponownie je uzyskał w 1860 r. Fakt ten stał się impulsem do ożywienia życia miejskiego. Już bowiem w 1864 r. miasto liczyło 2187 mieszkańców, posiadało 495 domów i 3 młyny. Administracja pruska przypisała na początku XIX wieku miasto Łasin do sądu w Rogóźnie, później w Grudziądzu. Sądy patrymonialne sprawowane były w Radzyniu, a sprawy podatkowe należały do kompetencji władz powiatowych w Chełmnie. W latach 1884-1920 burmistrzami łasińskimi byli: Otto Wetzel, Chruścielewski i Hans Rietz. Po wygranej przez Prusy wojnie z Francją, Łasin przeżył wielkie odrodzenie. W 1886 r. wybudowano lokalną linię kolejową łączącą miasto z Gardeją. Dzięki temu zyskało pośrednie połączenie z Malborkiem. Długość linii kolejowej wynosiła 15 kilometrów. W czasach zaboru miasto zamieszkiwali obok Polaków także Niemcy i Żydzi. Ludność niemiecka była w większości protestancka, dlatego rozpoczęła starania o wybudowanie własnego kościoła. Jego budowę zakończono w 1864 r., lokując obok cmentarz. Jeszcze wcześniej, bo w 1818 r., utworzono na obrzeżach miasta cmentarz żydowski dla osiadłych dwa lata wcześniej Żydów. Miasto rozrastało się, dlatego władze pruskie zdecydowały o rozebraniu murów miejskich. Pod koniec XIX wieku mieszkało w mieście 2190 osób, w tym 540 protestantów, 1414 katolików i 230 Żydów. Podobnie wyglądała sytuacja demograficzne miasta na początku XX wieku. Największy swój rozkwit miasto przeżywało w czasach burmistrza Chruścielewskiego (pełnił urząd w latach 1893-1905), który doprowadził do wybudowania w 1893 r. wieży ciśnień i wodociągów, a w 1900 r. gmachu magistratu miejskiego. W późniejszych latach wybudowano także gazownię oraz zmieniono oświetlenie ulic miejskich z naftowego na gazowe. Podstawą egzystencji mieszkańców Łasina na przełomie XIX i XX wieku było głównie rzemiosło. Szczególnie rozwijało się kowalstwo, krawiectwo, kuśnierstwo i piekarstwo. Założony w 1909 r. Bank Ludowy, który wspierał swoimi działaniami utrzymanie polskiego stanu posiadania, gdyż tanimi i długoterminowymi kredytami zasilał polskie rzemiosło, kupiectwo i rolnictwo. W późniejszym czasie został przekształcony w Bank Spółdzielczy. Zakończenie I wojny światowej przyniosło Łasinowi, po prawie 150 latach, powrót do macierzystych ziem polskich. Faktyczna zmiana nastąpiła dopiero na sesji Rady Miejskiej 20 stycznia 1920 r. Komisarycznym burmistrzem miasta został Stefan Tomczyński, który pełnił tą funkcją nieprzerwanie do 1 września 1939 r. W okresie międzywojennym liczba ludności nie przekraczała 3 tysięcy mieszkańców. W 1931 r. statystyki odnotowały 2541 osób, w tym 2255 Polaków oraz 286 Niemców. Mieszkańcy Łasina byli zatrudnieni głównie w rzemiośle. Miastu przybyły nowe obiekty i instytucje. Już 29 stycznia 1920 r. rozpoczęła swoją działalność Ochotnicza Straż Pożarna. W 1922 r. osiedliły się w Łasinie siostry Felicjanki, które zamieszkały w specjalnie wybudowanym klasztorze. Po kilku latach działalności siostry założyły ochronkę dla dzieci, którą prowadziły nieprzerwanie do wojny. W 1924 r. Łasin odwiedził Prezydent RP Stanisław Wojciechowski . Rok przed wybuchem wojny Rada Miasta Łasina nadała obywatelstwo honorowe Marszałkowi Polski Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu. Tytułem takim obdarzono również, za zasługi dla miasta, obywatela Łasina, Ignacego Plitta. Łasin został zajęty przez wojska niemieckie 1 września 1939 r. Pierwsze wyroki śmierci na miejscowej ludności wykonano na tzw. Magdalence. Dzisiaj stoi tam pomnik ofiar II wojny światowej. Wśród zamordowanych byli głównie rolnicy i działacze społeczni. Dzień później Łasin został włączony do niemieckiego okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. W czasie okupacji zginęło ogółem ok. 150 mieszkańców Łasina i okolic, m. in. duchowni katoliccy