Tymczasowe władze miejskie Przemyśla zostały zorganizowane na podstawie uzgodnień dokonanych pomiędzy Stanisławem Sykusem, pełnomocnikiem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), a Romanem Kroguleckim byłym burmistrzem miasta w okresie II Rzeczypospolitej, którzy prowadzili rozmowy w tej sprawie od dnia 4 VIII 1944 r. Utworzony 14 VIII 1944 r. tymczasowy zarząd miasta nosił nazwę Miejskiej Rady Narodowej. Funkcję burmistrza objął Roman Krogulecki. Działalność władz miejskich w takiej formie trwała do momentu ich reorganizacji w dniu 6 X 1944 r. Została ona dokonana w związku z wprowadzeniem w życie przepisów Ustawy z dnia 11 IX 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych wydanej przez PKWN. Na podstawie tych przepisów utworzono Miejską Radę Narodową (MRN) jako organ uchwałodawczy i Zarząd Miasta jako organ wykonawczy. Nie zorganizowano natomiast, tak jak przewidywała to ustawa, odrębnego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Funkcję przewodniczącego MRN pełnił równocześnie prezydent miasta. Stanowisko to powierzono Tadeuszowi Porembalskiemu. W skład MRN, obok członków dawnego tymczasowego zarządu miasta, powołano nowe osoby reprezentujące Polską Partię Robotniczą, Polską Partię Socjalistyczną, związki zawodowe i cechy rzemieślnicze z terenu Przemyśla. Kolejną reorganizację MRN przeprowadzono 23 IV 1945 r. Powołano wówczas Prezydium MRN odrębne od Zarządu Miasta. Przewodniczącym MRN został wybrany Tadeusz Uchwat. W okresie działalności MRN trwającym do 1950 r., jej skład osobowy ulegał zmianom, w związku z odwoływaniem niektórych radnych lub ich wyjazdami z Przemyśla i powoływaniem w ich miejsce nowych osób. Członkowie MRN byli do niej delegowani przez działające w mieście partie polityczne, związki zawodowe i inne organizacje społeczne. MRN funkcjonowała na podstawie przepisów ustawy z dnia 11 IX 1944 r., zmienionej następnie ustawą z dnia 3 I 1946 r. W poszczególnych etapach swojej działalności MRN powoływała różne komisje do celów roboczych, administracyjnych i pomocniczych. W październiku i listopadzie 1944 r. istniały komisje: kontroli czynności burmistrza, budżetowa, finansowa, techniczna, mieszkaniowa, lokalowa, aprowizacyjna, opałowa i oświatowa. Na posiedzeniu MRN 23 IV 1945 r. wybrano komisje: budżetową, rewizyjną, cennikową, aprowizacyjną, opałową, oświatową i techniczną. Pod koniec 1948 r. MRN posiadała komisje: kontroli społecznej, szacunkową dla podatku dla przerostu wartości nieruchomości, obywatelską podatkową, biblioteczną, lokalową, walki z alkoholizmem, społeczną kontroli cen, nadzwyczajną mieszkaniową, cennikową, kwalifikacyjną, opiniodawczą przy Okręgowym Urzędzie Likwidacyjnym, społeczną doradczą, opieki społecznej, budżetową, racjonalizacji pracy, przesiedleńczą i oświatową. Natomiast według sprawozdania MRN za IV kwartał 1949 r. aktywnie pracowały komisje: kontroli społecznej, budżetowa, lokalowa, oświatowa, szacunkowa podatku od przerostu wartości nieruchomości, opiniodawcza przy Rejonowym Urzędzie Likwidacyjnym, czynszowo-odwoławcza, zdrowia, kwalifikacyjna oraz Komitet Funduszu Gospodarki Mieszkaniowej. Żadnej aktywności nie wykazywały komisje: opieki społecznej, planowania, kontroli oszczędności i racjonalizacji pracy. Ustrój samorządu miejskiego w Polsce, a zwłaszcza kompetencje jego organów wykonawczych określał Dekret PKWN z dnia 23 XI 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. W sprawach nie objętych tym dekretem obowiązywała nadal ustawa z dnia 23 III 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Przemyśl posiadał status miasta wydzielonego z powiatowego związku samorządowego. W związku z tym na czele Zarządu Miasta stał prezydent a nie burmistrz. Należy równocześnie zaznaczyć, że nazwa organu wykonawczego przemyskich władz miejskich - Zarząd Miasta - była niezgodna z obowiązującymi przepisami. Prawidłowo powinna ona brzmieć: “zarząd miejski”. Nieprawidłowość ta powstała jeszcze w okresie II Rzeczypospolitej, kiedy w latach 1934-1939 organ wykonawczy władz miejskich Przemyśla posługiwał się nazwą Zarząd Miasta. Zarządowi Miasta podlegał urząd miejski określony jako biuro zarządu miasta, w skład, którego wchodziły komórki organizacyjne realizujące różne funkcje. We wrześniu 1944 r. należały do nich: Biuro Prezydialne, Biuro Podawcze, Biuro Maszynowe, Biuro Podatkowe, Biuro Egzekucyjne, Rachuba Miejska, Kasa Miejska, Biuro Wojskowe, Biuro Ewidencji Ludności, Biuro Wyżywienia i Rolnictwa, Biuro Mieszkaniowe, Biuro Opieki Społecznej, Biuro Szkolne, Biuro Sanitarne, Biuro Techniczne, Biuro Magazynów Budowlanych i Opałowych, Zarząd Domów oraz Zarząd Cmentarzy. W ciągu kolejnych miesięcy zorganizowano Biuro Personalne, Biuro Przemysłowe i Biuro Karno-Administracyjne. Figurą one na wykazach biur Zarządu Miasta sporządzonych w styczniu 1945 r. W marcu 1945 r. podzielono natomiast dotychczasowe Biuro Wyżywienia i Rolnictwa na odrębne Biuro Aprowizacyjne i Biuro Rolne. Dalsze zmiany organizacyjne nastąpiły z początkiem roku 1946, kiedy przemianowano poszczególne biura Zarządu Miasta (za wyjątkiem Biura Ewidencji Ludności i Biura Podawczego) na oddziały i powołano do życia na podstawie przepisów dekretu z 25 IX 1945 r. Urząd Stanu Cywilnego w Przemyślu. Rozpoczął on działalność w dniu 1 I 1946 r. Nieco później, bo 1 III 1946 r. włączono Oddział Personalny do Oddziału Prezydialnego (sekretariatu Zarządu Miasta). Niektóre kompetencje Oddziału Personalnego o charakterze finansowym zostały przekazane Rachubie Miejskiej. Ukształtowana w tej formie, organizacja urzędu miejskiego przetrwała bez poważniejszych zmian do końca 1948 r. Podstawę do przeprowadzenia takich zmian stanowiło uchwalenie w dniu 15 XI 1948 r. przez MRN Statutu Organizacyjnego Biura Zarządu Miejskiego. Statut uzyskał moc obowiązującą z dniem 1 I 1949 r. Na jego podstawie urząd miejski otrzymał nową strukturę organizacyjną. Utworzono oddziały: Organizacyjny; Planowania i Finansów; Administracyjny; Zdrowia; Opieki Społecznej; Oświaty, Kultury i Sztuki; Techniczny oraz Majątku. W ramach każdego z tych oddziałów funkcjonowały referaty (por. Załącznik nr 1 do wstępu). Oprócz oddziałów powołano również do życia samodzielne jednostki organizacyjne. Należały do nich: Samodzielny Referat Kontroli, Samodzielny Referat Wymiarowy Danin i Świadczeń, Samodzielny Referat Wojskowy, Samodzielny Referat Rolny, Urząd Stanu Cywilnego i Biuro Pomiarów. Powyższa organizacja biura zarządu miasta została zmodyfikowana na początku 1950 r. W miejsce dotychczasowego Oddziału Planowania i Finansów powstały wówczas odrębne: Oddział Planowania i Oddział Finansów. Zorganizowano również Samodzielny Referat Personalny. Likwidacji uległ natomiast Samodzielny Referat Rolny, który włączono do Oddziału Administracyjnego. W ramach Oddziału Organizacyjnego został utworzony referat gospodarczy, w ramach Oddziału Opieki Społecznej – referat inwalidzki, zaś w ramach Oddziału Technicznego – referat oświetlenia ulicznego. W związku z tymi zmianami opracowano nowy statut organizacyjny biura zarządu miasta. Nie został on jednak uchwalony przez MRN z uwagi na przewidywaną likwidację instytucji samorządu miejskiego, która miała nastąpić na podstawie przepisów ustawy z 20 III 1950 r. Oprócz urzędu miejskiego, Zarządowi Miasta podlegały również służby miejskie odpowiedzialne za stan bezpieczeństwa publicznego, placówki służby zdrowia i opieki społecznej, placówki kulturalne oraz przedsiębiorstwa komunalne. Służbami miejskimi odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo publiczne były Miejska Straż Pożarna, Straż Budowlano-Targowa oraz Rakarz Miejski. Placówki służby zdrowia stanowiły Miejski Ośrodek Zdrowia i Miejskie Prewentorium (utworzone w 1946 r.). Do zakładów opieki społecznej należały Dom Opieki Nr 1 i Dom Opieki Nr 2 (domy starców), Żłobek Miejski, (sierociniec, w 1948 r. przemianowany na Dom Małych Dzieci). W 1950 r. został ponadto zorganizowany Żłobek Dzienny. Jedyną miejską placówką kulturalną było początkowo Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej. W 1947 r. na podstawie uchwały MRN z dnia 26 VI 1946 r. utworzono Miejską Bibliotekę Publiczną. Miasto pozostało właścicielem Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej do 17 XII 1949 r., kiedy przejęło je na własność na podstawie okólnika nr 76 z dnia 1 XII 1949 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Przedsiębiorstwami komunalnymi były Miejski Zakład Elektryczny, Miejski Zakład Wodociągowo-Kanalizacyjny, Rzeźnia i Chłodnia Miejska oraz Zakład Oczyszczania Miasta. Przejściowy charakter miała działalność Miejskiego Magazynu Opałowego w latach 1944-1946 i Piekarni Miejskiej w 1945 r. Nie posiadały statusu odrębnego przedsiębiorstwa zarząd ogrodów miejskich, zarząd cmentarzy i początkowa targowica miejska. Administrowało nimi bezpośrednio biuro zarządu miasta. Samodzielne przedsiębiorstwo komunalne o nazwie Targowica Miejska zostało utworzone w 1949 r. Miejski Zakład Elektryczny przejęło od miasta na własność w dniu 6 IX 1948 r. Zjednoczenie Energetyczne Okręgu Krakowskiego. Rzeźnię i Chłodnię Miejską przekazano natomiast 1 IX 1949 r. Centralnemu Zarządowi Przemysłu Mięsnego. Równocześnie z przejmowaniem od miasta niektórych przedsiębiorstw komunalnych przez innych właścicieli, tworzone były nowe zakłady. Należały do nich, oprócz wyżej wspomnianej Targowicy Miejskiej, Administracja Opuszczonych Nieruchomości (powstała w 1948 r., zaś w roku następnym przemianowana na Zarząd Nieruchomości Miejskich) i Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane uruchomione na początku 1950 r. Działalność Zarządu Miasta Przemyśla jako organu wykonawczego samorządowych władz miejskich trwała do momentu jego likwidacji w dniu 31 V 1950 r. Nastąpiła ona w związku z wprowadzeniem w życie Ustawy z dnia 20 III 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Na jej podstawie zlikwidowano instytucję samorządu miejskiego w Polsce. Dotychczasowe kompetencje zarządów miejskich przejęły nowo utworzone prezydia rad narodowych, stanowiące terenowe organy administracji państwowej. Utrzymano natomiast miejskie rady narodowe pełniące odtąd wyłącznie rolę terenowych organów władzy państwowej. [Na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. M. Dalecki, Przemyśl 1998]