Będzin: Średniowieczny układ urbanistyczny miasta Będzina z lat 1896-1956, sygn. 1-8 XIX i XX wieczne centrum Będzina z lat 1942-1944, sygn. 9-22 Okres okupacji 1939-1945 z lat 1940-1944, sygn. 23-43 Gmina żydowska w Będzinie z lat 1939-1944, sygn. 44-57 Dzielnice Będzina: Grodziec, Gzichów, Łagisza, Warpie z lat 1941-1942, sygn. 58-76 Bobrowniki z lat 1940, sygn. 77-78 Czeladź: Centrum z lat 1940-1942, sygn. 79-85 Dzielnice Czeladzi: Piaski z lat 1940, sygn. 86 Dąbie z lat 1940, sygn. 87-91 Dąbrowa Górnicza: Centrum z lat 1936-1946, sygn. 92-110 Dzielnice Dąbrowy Górniczej: Gołonóg, Łosień, Okradzionów, Strzyżowice Belna, Strzemieszyce, Trzebiesławice, Tucznawa, Ząbkowice Będzińskie z lat 1937-1942, sygn. 111-143 Dobieszowice z lat 1940, sygn. 144 Góra Siewierska z lat 1941, sygn. 145 Sączów z lat 1941, sygn. 146-151 Sarnów z lat 1941-1942, sygn. 152-161 Sosnowiec: Centrum z lat 1919-1948, sygn. 162-190 Dzielnice Sosnowca: Ostra Góra, Ostrowy Górnicze, Klimontów, Maczki, Zagórze, Małe Zagórze z lat 1940-1941, sygn. 191-200 Wojkowice Komorne z lat 1930-1940, sygn. 201-203 Wojkowice Kościelne z lat 1940-1941, sygn. 204-207

W zbiorze najlepiej reprezentowanym miastem pod względem materiału ikonograficznego jest Będzin. Zachowany materiał znakomicie ilustruje układ urbanistyczny miasta. Fotografie przedstawiają nie istniejącą już zabudowę podgrodzia, oraz budynek łaźni żydowskiej (mykwy). Na fotografiach dotyczących zamku można zobaczy różne projekty zabudowy wzgórza zamkowego znanych architektów Franciszka Marii Lanciego i J.M. Brzeskiego. Uzupełnieniem tematu są kopie rysunków, obrazów i drzeworytów Brzozowskiego, Szyllera, Dymitrowicza i Podbielskiego. Fotografie ukazujące Wzgórze Zamkowe pochodzą z ilustrowanego Atlasu Geograficznego Królestwa Polskiego „Będzin - miasto i zamek" autorstwa Bazewicza, a także pracy Konstantego Woźnickiego „Kraj w obrazach". Tematem związanym ze Wzgórzem Zamkowym są fotografie najstarszego kościoła będzińskiego pod wezwaniem Św. Trójcy w Będzinie. Punktem wyjścia do opracowania Będzina w okresie okupacji hitlerowskiej jest polityka okupanta, przede wszystkim wyburzanie przez hitlerowców polskiej i żydowskiej zabudowy. W miejscach, gdzie wyburzono kamienice wybudowano niemieckie osiedle (fotografie ulicy Zamkowej). Kolejną przedstawioną ulicą jest ulica Ludwika w Będzinie, gdzie znajdował się zabytkowy Dom Wójtowski (istnieje do dziś). Ulicą, która określa koniec zabudowy średniowiecznej miasta i początek XIX i XX wiecznego centrum była ulica Targowa. Mieszkali na niej bogaci kupcy żydowscy, znajdowało się tam wiele targowisk (Hale Targowe), ciekawym miejscem na ulicy była Brama Cukiermana (jednego z najbogatszych kupców i właścicieli kamienic w Będzinie). Ulica nosi ślady średniowiecznej zabudowy miasta (mury miejskie). Ciekawy materiał stanowią fotografie nieistniejących budynków przy ulicy Zawale. Stare miasto to również okolice rzeki Przemszy, której stare koryto było regulowane przez Polaków i Niemców (na całej długości brodu rzecznego budowano zapory i obramowania betonowe). Do najciekawszych kart pocztowych zbioru należy polska karta przedstawiająca budynek niemieckiego Starostwa w Będzinie. Pocztówka należała do znanego producenta i wydawcy kart pocztowych ze Strzemieszyc - Romana Brandysa. Jego kolekcja kart pocztowych pokazuje historyczne widoki miast Zagłębia w latach 1910-1939. Uzupełnieniem tematyki będzińskiej jest fotografie zakładu przemysłowego Browaru „Gambrinus" (wyburzony w latach 70-tych XX wieku). W wyniku wyburzenia znacznej części zabytkowej substancji miasta, zwłaszcza wzdłuż dzisiejszej ulicy Kołłątaja oraz w okolicach mostu czeladzkiego średniowieczny rynek starego miasta utracił swój zabytkowy charakter. Istotną część zbioru będzińskiego stanowią niemieckie fotografie dotyczące miasta, działalności niemieckiego aparatu administracyjnego i wojskowego oraz polskich obiektów przejętych przez władze niemieckie. Fotografie przedstawiają również przymusowe przesiedlanie ludności żydowskiej do getta. Materiał zdjęciowy należący do bloku tematycznego NSDAP przedstawia przejmowanie władzy przez hitlerowski aparat administracyjny w mieście, a także zagadnienia obronności miasta Będzina. W Będzinie budowano system schronów przeciwlotniczych w okolicach dzisiejszej Góry Zamkowej. Do istotnych materiałów w zbiorze należy też blok tematyczny pt. „niemieckie formacje paramilitarne w Będzinie w latach 1942-1944". Dla będzińskiej hitler-jugend organizowano spotkania z kierownictwem NSDAP i wyższymi urzędnikami oraz festyny sportowe. Ciekawostką zbioru jest polska, przedwojenna fotografia należąca do tematu Straż Pożarna w Sosnowcu. Spośród licznych organizacji paramilitarnych w Będzinie stosunkowo najwięcej zachowanych materiałów zdjęciowych dotyczy niemieckiej policji porządkowej ORPO, której częścią była niemiecka straż pożarna, przedstawiona na fotografiach ukazujących ćwiczenia w mieście (temat pt. „Wizyta generalnego inspektora do spraw przeciwpożarowych generała majora Rummpfa na ćwiczeniach będzińskiej straży pożarnej"). Uzupełnieniem tematyki są fotografie niemieckiego Czerwonego Krzyża. Kolejny temat stanowią grupy zdjęć związane z Gminą Żydowską w Będzinie w latach 1939-1945, ukazują one ruiny synagogi i kirkutu na Górze Zamkowej, żydowskie grupy robocze usuwające polskie fortyfikacje, warunki życia ludności żydowskiej zniszczony przez hitlerowców cmentarza żydowskiego przy ulicy Fabrycznej (prawdopodobnie jedyna zachowana ikonografia tego cmentarza). W zbiorze mamy liczne fotografie dotyczące górnictwa, gospodarki i przemysłu (kopalnia „Dorota" w Grodźcu i „Mars" w Łagiszy, kopalnia „Czeladź" w Czeladzi). Zdjęcia polskich fortyfikacji granicznych odnajdujemy na fotografiach należących do tematu Bobrowniki. Fortyfikacje te stanowiły część tzw. „Wałów Śląskich". Podobna, jak w przypadku Będzina, tematyka pojawia się w fotografiach przedstawiających Czeladź i Dąbrowę. Do ciekawych fotografii Dąbrowy, należą kartki pocztowe przedstawiające miasto i obiekty wybudowane w latach trzydziestych. Liczne są zdjęcia ukazujące dzielnice nędzy w Dąbrowie. W okresie okupacji hitlerowskiej w Dąbrowie istniała gmina żydowska, na nielicznych fotografach odnajdujemy ślady po żydowskiej synagodze (fotografie oryginalnych fresków, ornamentów, malowideł o tematyce zwierzęcej). Wśród fotografii z Dąbrowy można znaleźć: zdjęcia dotyczące hutnictwa („Huta Bankowa"), kopalń z latach 1920-1947, międzywojennej i powojennej Dąbrowy oraz jej dzielnic: Gołonogu, Łosienia, Okradzionowa, Strzyżowic, Trzebiesławic, Strzemieszyc i Ząbkowic Będzińskich. Wśród fotografii dzielnic znajdują się zdjęcia przesiedleńców z Bukowiny w Ząbkowicach. Najciekawszymi fotografiami, pod względem poznawczym, są polskie fotografie przedwojenne miasta Sosnowca (zdjęcia naklejone na tekturze firmowej z oryginalnymi znakami zakładu fotograficznego Braci Altman z Sosnowca). Fotografie przedstawiają Rady Miejskie i Zarządy Miejskie Sosnowca wraz z obsadą personalną oraz sosnowiecki Ratusz (budowę obiektu, poświęcenie gmachu, uroczystości organizowane w Ratuszu min. manifestację po wystąpieniu ministra Becka w Lidze Narodów). Zbiór zawiera także międzywojenne fotografie nieistniejących dziś budynków, min. kina „Savoy" przy dworcu. Przedwojenny Sosnowiec to zdjęcia miejskich przedszkoli. Oświatę i szkolnictwo okresu międzywojennego ilustrują fotografie min. Szkoły Powszechnej przy ulicy Wawel, Gimnazjum Państwowego, Seminarium Nauczycielskiego. Kultura i sztuka w Sosnowcu zabytkowe pałace (najciekawszy to pałac Oskara Schona) oraz istniejącego do dziś gmachu Teatru Miejskiego i jego zabytkowych wnętrz. Interesującym tematem są początki górnictwa węglowego w Sosnowcu związanego z Gwarectwem "Hrabiego Renarda", którego głównym zakładem była kopalnia „Renard”. Na zdjęciach dotyczących kopalni widoczne są także stroje górników. Wśród fotografii dzielnic Sosnowca dominuje tematyka górnicza (zdjęcia kopalń „Dorota" i „Klimontów" oraz stacji Ratownictwa Górniczego w Sosnowcu). Miasto Sosnowiec to także fotografia okupacyjna (zdjęcia ulic, budynków użyteczności publicznej i służby zdrowia). Fotografie dzielnic Sosnowca i Wojkowic Komornych to przedstawiając tematykę już wcześniej występującą (ulice, sklepy, budynki, domy mieszkalne). Do oryginalnych zdjęć z tego tematu należy fotografia kopalni „Jowisz" w Wojkowicach Komornych. [na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. M. Łazowski, Katowice 2001]

KM 14.12.2001, 0010-4