Zawartość zespołu: Część opracowana: I.DOKUMENTY, 1641-1808, sygn. 1-17. II.AKTA 1.Historia miasta, 1844-1919, sygn. 1-4, 2.Sprawy organizacyjno-administracyjne władz miejskich (zarządzenia, przepisy), 1809-1918, sygn. 5-10, 3.Wykazy mieszkańców, II połowa XVIII wieku - I połowa XIX wieku, sygn. 11-14, 4.Szkolnictwo, 1851-1895, sygn. 15-17, 5.Szpitale i fundacje, 1844-1923, sygn. 18-21, 6.Komunikacja, 1855-1921, sygn. 22, 7.Organizacje, związki, stowarzyszenia, 1841-1923, sygn. 23-45, 8.Cechy, 1753-1930, sygn. 46-69, 9.Finanse, 1871, 1938, sygn. 70-71. Zespół zatwierdzony na posiedzeniu Komisji Metodycznej Archiwum Państwowego we Wrocławiu w dniu 17 grudnia 2010 r. Część nieopracowana: nab. nr 2642/2022, dokumentacja aktowa z lat 1931-1945[1946], 5 j.a., 0,10 mb - przekazujący: Zakład Gospodarki Komunalnej Sp. z o. o. w Ząbkowicach Śląskich (AP O. KZ - znak sprawy: OK.511.15.2022, data wpływu: 17 listopada 2022 r.).

Miasto może poszczycić się długowieczną i bogatą historią, gdyż zostało założone, jak twierdził dziewiętnastowieczny historyk Jan Atanazy Kopietz, już w okresie rządów księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa (1266-1290), w II poł. XIII w. i najprawdopodobniej, niemalże od początków swego istnienia, były miastem. Świadczy o tym najstarszy historyczny dokument dotyczący Ząbkowic, z 10 stycznia 1287 r., stwierdzający prawa miejskie. Wynika z niego także, że miasto lokowane było na prawie niemieckim. Od końca XIII wieku rozwijało się w mieście rzemiosło i handel – już w 1298 roku otrzymało prawo składu ołowiu i soli oraz prawo mili. Ząbkowice były również ośrodkiem produkcji sukna i płótna w XIV-XV wieku. Administracyjnie od 1290 roku wchodziło w skład księstwa wrocławskiego, od 1322 roku księstwa świdnickiego, od 1428 – ziębickiego; od 1336 roku jako lenno czeskie. W latach 1428-1444 zostało opanowane przez husytów a w okresie: 1454-1569 stanowiło własność Podiebradów, następnie włączone do monarchii Habsburgów by od 1742 roku znaleźć się w granicach Prus. Do końca XIX w. Ząbkowice były małym miasteczkiem. Rozwój miejscowości niewątpliwie opóźnił ogromny pożar, który wybuchł 24 kwietnia 1858 r. Żywioł strawił 3 zabudowań najstarszej, zabytkowej części miasta. Ze względu na rozmiar tragedii odbiła się ona głośnym echem w całej prowincji śląskiej [w.: świadczy o tym również zachowana w zespole obszerna korespondencja cechu krawieckiego z roku 1958], a pomoc pogorzelcom udzieliło większość pruskich miast. Dopiero schyłek XIX i początek XX stulecia był dla miasta okresem ożywienia gospodarczego. Powstały tu wówczas pierwsze niewielkie zakłady przemysłowe (fabryka mebli i wytwórnia kapeluszy), zwiększyła się także liczba mieszkańców. W porównaniu z rokiem 1815, kiedy wynosiła ona około 4200 osób (w okresie wojny trzydziestoletniej mieszkało tutaj około 6000 ludzi), w latach 1845-1850 miasto liczyło 5561 obywateli (4502 katolików, 1030 ewangelików, 129 Żydów w tym 2707 mężczyzn, 2954 kobiety i 877 małżeństw), w 1907 r. – 8400, a w roku 1939 w mieście mieszkało już około 11000 mieszkańców, do 1944 r. ich liczba wzrosła do 11350. Ząbkowice nazywano miastem „szkół i miłosierdzia”, gdyż od czasu wielkiego pożaru działało tu wiele fundacji szkolnych i opiekuńczych, prowadzonych przez ewangelików i katolików. Pierwszą placówką ówczesnej „służby zdrowia” był Klasztor-Szpital Ojców Bonifratrów. Znacznie przybyło wówczas także różnorodnych związków i organizacji. Z inspiracji ewangelickiego pastora Hermanna Graeve (1818-1897), utworzono fundację pomocy poszkodowanym w pożarze, i w 1860 r. oddano do użytku pierwszy przytułek dla bezdomnych „Tabennstift”. Kolejnym przedsięwzięciem pastora było założenie w 1868 r. szpitala „Betania”. 7 maja 1866 r. otwarto, istniejący w Niemczech do dziś, zakład naukowy dla sióstr miłosierdzia, pielęgniarek i nauczycielek w domach dziecka – „Diakonissen Mutterhaus”, a następnie dom dla sióstr wykładowców „Elim”. Był to największy tego typu zakład naukowy działający na Śląsku, a kształcone w nim siostry pracowały we wszystkich ząbkowickich zakładach opiekuńczych i szkołach oraz w innych miastach Niemiec. W latach 1911-1912 powstały jeszcze, m.in.: dom dla sióstr zakonnych „Sunem”, żłobek „Zoar”, dom parafialny „Sola Fide”, a w 1914 r. wybudowano „Dom Luizy”, gdzie przygotowywano dziewczęta do prowadzenia domu. „Od 1860 r. ewangelicy ząbkowiccy zorganizowali i prowadzili także szkołę podstawową, liceum, seminarium zawodowe dla dziewcząt, szkołę przysposabiającą do życia w rodzinie, internat, dom dla pracującej młodzieży, szkołę pielęgniarek, dom dla samotnych kobiet z dziećmi, wdów oraz majątek rolny. W latach 1903-1905 wybudowano nowoczesny szpital miejski św. Antoniego.” Szkolnictwo w mieście było szeroko rozwinięte. Od 1854 r. swą działalność prowadziła siedmioklasowa Powszechna Szkoła Katolicka. W 1871 r. powołano do życia także Katolickie Liceum dla Dziewcząt, które w 1904 r., było już czteroklasową szkołą z 9 oddziałami o profilu filologicznym. Obok placówek katolickich, działały: istniejąca już od 1816 r., Powszechna Szkoła Ewangelicka, a od końca XIX w. także Ewangelicka Szkoła Fundacji Tabennstift. Ta ostatnia była szkołą prywatną, prowadzoną przez ewangelickie siostry zakonne, do której uczęszczały, i gdzie żyły sieroty, kaleki i dzieci opuszczone. Do kształcenia mieszkańców, zarówno nieletnich jak i dorosłych, potrzebni byli wykwalifikowani nauczyciele, którzy szkolili się m.in w działającym w mieście latach 1903-1926 Seminarium Nauczycielskim. W mieście istniały również, obok szkół powszechnych i średnich, szkoły zawodowe i przysposabiające do zawodu. Jedną z nich była Szkoła dla Dziewcząt prowadzona przez siostry boromeuszki w Zakładzie „Mario-Pomóż”, przygotowująca młode kobiety, które ukończyły szkołę powszechną do życia w rodzinie oraz do pracy w charakterze nauczycielek, zawodu przedszkolanek i opiekunek młodzieży. Kurs przedszkolanek prowadzony był wspólnie z ewangelickim Zakładem Naukowym Diakonissen Mutterhaus. Kadrę wojskową przez krótki czas, w latach 1916-1919, kształcono w Szkole Podoficerskiej. W budynku tej szkoły mieszczącej się w koszarach wojskowych, od 1921 r. istniała Śląska Szkoła Policji. Kolejną placówką oświatową była Powszechna Szkoła Rolnicza. Rozpoczęła ona swą działalność w 1925 r., z inicjatywy urzędu miejskiego w trosce o edukację młodzieży wiejskiej. W 1903 r., z inspiracji Ząbkowickiego Zrzeszenia Kupców, powołano Szkołę Handlową, a 2 grudnia 1901 r. otwarto Szkołę Przemysłową. Od 1875 r., wydawano tu także lokalną gazetę: Frankenstein-Münsterberger Zeitung. Zwycięstwo nad Francją i proklamowanie Cesarstwa Niemieckiego w 1871 r., przyczyniło się nie tylko do rozwoju gospodarczego Ząbkowic, ale również całego Śląska. Powstały wówczas wszystkie ważniejsze budowle publiczne, z których część istnieje do dziś. W 1863 r., wybudowano nowoczesną gazownię i założono oświetlenie gazowe ulic. W 1894 r., powstały wodociągi miejskie, a w rok później miasto skanalizowano. Na początku lat 80 XIX w., działało w mieście kilka niewielkich zakładów przemysłowych: wytwórnia superfosfatu, niewielka cementownia, fabryka maszyn rolniczych, fabryka kapeluszy „Silesia”, zakłady meblarskie, młynownia magnezytu, cegielnia, wytwórnia cygar oraz znana w Europie wytwórnia wiecznych piór. W 1884 r. uruchomiono cukrownię w Sadlnie, a w latach 1891 – 1900 Kopalnię i Hutę Niklu w Szklarach. Pierwsza wojna światowa nie dotknęła bezpośrednio Ząbkowic, spowodowała jednak zahamowanie wzrostu gospodarczego i liczby ludności. Produkcja zakładów została przestawiona na potrzeby armii, np. Śląskie Zakłady Niklowe w Szklarach przeszły pod bezpośredni zarząd zakładów Kruppa i produkowały nikiel dla potrzeb wojska. Wyraźny kryzys przeżyło także rolnictwo, a ludność migrowała ze wsi do miast przemysłowych w Niemczech, lepiej rozwiniętych od miast na Śląsku. Już w rok po objęciu rządów w Niemczech przez Hitlera i partię NSDAP, w 1934 r., Ząbkowice stały się siedzibą jej lokalnych władz. Podobnie jak w innych miejscowościach na terenie całego kraju, także tu, zmieniono nazwy niektórych ulic, odebrano Żydom nieruchomości, przebudowano również budynek synagogi. Od 1 października 1932 r., miasto było również siedzibą „dużego powiatu” utworzonego z połączenia powiatu ząbkowickiego i części ziębickiego - terenu dawnego Księstwa Ziębickiego. Wybuch i przebieg kolejnej - II wojny światowej, nie zmienił bezpośrednio nic w krajobrazie miasta, bowiem działania wojenne odbywały się daleko poza Śląskiem, jednak niewątpliwie odbił się szerokim echem na jego życiu społecznym i gospodarczym.

dawny numer zespołu - Archiwum Państwowe Wrocław, nr zespołu: 1240, Cechy miasta Ząbkowic Śląskich, 1530-1930, 13 j.a., 0,70 mb.