Akta Braci Czeskich

Sygnatura
53/892/0
Liczba serii
56
Liczba skanów
19

Zawartość:

Zespół zawiera dokumenty (pergaminowe i papierowe), księgi rachunkowe (zeszyty-składki, kroniki, kopiariusze, diariusze, tzw. dutki), metryki, protokolarne rady, ekstrakty z ksiąg sądowych i akta luźne (liczną korespondencje).

Dzieje twórcy:

Ruch husycki w Czechach, który miał ogromne znaczenie dla rozbudzenia poczucia narodowego i doprowadził chwilowo do zrzucenia panowania obcej dynastii, nie spełnił pokładanych w nim nadziei reform kościelnych i społecznych. Sekularyzacja dóbr kościelnych wyszła na korzyść tylko szlachcie, cała zaś ludność odczuła zniszczenia spowodowane długotrwałymi walkami. Wyrazem rozgoryczenia i niezadowolenia z istniejącego stanu rzeczy było powstanie sekty religijnej, która odrzucała nie tylko większość dogmatów religijnych, ale głosiła doktrynę społeczną podobną do późniejszej ariańskiej, potępiającej organizację państwową i cały feudalny porządek społeczny. Głosząc nawrót do wcielania w życie ewangelii i zasad równości nazwali się braćmi. Pierwszą gminę utworzyli we wsi Kunwald w r. 1457, w posiadłościach króla Jerzego z Podjebrodu w Czechach wschodnich. Ale jako datę powstania sekty przyjmuje się rok 1468, gdy bracia czescy otwarcie zerwali z oficjalnym kościołem, tworząc własny, zwany jednotą. Najstarsze gminy złożone były z chłopów i rzemieślników, ponieważ zasadą braci czeskich było życie z pracy rąk własnych. Odnosili się z nieufnością do wykształconych w szkołach systemu feudalnego. Uznawali natomiast konieczność nauki czytania w języku ojczystym tak, aby każdy mógł czytać biblię. W życiu gminy przestrzegano surowej karności, wspólnego używania dóbr materialnych na wzór pierwszych chrześcijan. Już na schyłku XV w. założenia te zaczęły się zmieniać głównie z powodu wejścia w skład gminy zamożniejszych mieszczan i szlachty. Po walkach wewnętrznych zwyciężyło ugrupowanie umiarkowane. W XVI w. pierwotna, radykalna doktryna społeczna została złagodzona. Przełamana została niechęć do wykształcenia w szkołach systemu feudalnego. Duchownych zaczęto wysyłać na studia uniwersyteckie. Niemniej bracia czescy uznawani byli nadal za najbardziej postępową i demokratyczną część społeczeństwa czeskiego. Raziło to szczególnie Habsburgów odkąd zawładnęli tronem w Pradze. W r. 1548 bracia czescy zostali wygnani z dóbr królewskich w Czechach (nie dotyczyło to Moraw) i w kilku grupach przejechali przez Śląsk i Wielkopolskę do Prus Książęcych. Na terenie Prus Książęcych, mimo zaproszenia księcia Albrechta, mieli bardzo trudne warunki, gdyż książę chciał ich użyć jako kolonistów na zniszczonych terenach oraz podporządkować luterskiej hierarchii kościelnej. Również ludność luterska nie była im przychylna, toteż pod koniec XVI w. gminy te zanikają. Duchowni czescy, nie chcąc podporządkować się luteranom, starali się utrzymywać kontakty z gminami swego wyznania na Morawach, wyjeżdżali tam na synody. Droga prowadziła przez Wielkopolskę, gdzie też potajemnie głosili kazania w różnych miejscowościach, zyskując zwolenników. W pracach tych na terenie Wielkopolski najbardziej czynnym był Jerzy Izrael, który zdobył przychylność Jakuba Ostroroga. Toteż synod na Morawach w r. 1557 wybrał go na biskupa prowincji wielkopolskiej. Siedzibą jego był Ostroróg. W tym czasie w Polsce był okres dużego zainteresowania nowinkami religijnymi, które przywoziła młodzież szlachecka z uniwersytetów zachodniej Europy. Toteż bracia czescy znaleźli w Wielkopolsce poparcie pierwszych magnatów jak Jakuba Ostroroga, Rafała i Andrzeja Leszczyńskich, Andrzeja Górki, Jana Krotowskiego i innych. Magnaci i szlachta organizowali zbory braci czeskich w swoich wsiach i miasteczkach nie bez nacisku na poddanych, odbierając katolikom kościoły. Szlachta – członkowie gmin, od początku zaczęli usilnie dążyć do zjednoczenia z ewangelikami małopolskimi i litewskimi, popierając ich dążenia do stworzenia kościoła narodowego. Wprawdzie do utworzenia kościoła takiego nie doszło, ale na zjazdach w Orli w r. 1633 i we Włodawie w r. 1634 nastąpiło połączenie braci czeskich z kalwinami, przyjęto wspólną nazwę kościoła ewangelicko-reformowanego, ujednolicono liturgię i stopnie kapłaństwa. Każda prowincja (wielkopolska, małopolska i litewska) zachowała jednak wewnętrzną autonomię i pozostawiono różnice organizacyjne. Do najważniejszych różnic należało to, że w Wielkopolsce była silniejsza władza seniorów duchownych, a mniejsze było znaczenie patronów świeckich. Choć i to ostatnie z czasem uległo pewnym zmianom. Tymczasem w r. 1632 wygasła rodzina Ostrorogów w linii ostroroskiej, główna więc gmina w Ostrorogu, stosunkowo liczna, gdyż miała oparcie w osiedlonych tam Szkotach, znalazła się w trudnej sytuacji. Miasto Ostroróg bowiem puszczono w dzierżawę, a stosunek dzierżawców do innowierców był zmienny. W r. 1636 odebrano gminie dawny kościół katolicki. Obok gminy w Ostrorogu wzrastało wciąż znaczenie gminy leszczyńskiej. Po założeniu bowiem Leszna w r. 1547 osiedliło się w nim dużo Niemców, którzy chętnie przyjmowali wyznanie czeskie, tym bardziej, że właściciel Leszna Rafał Leszczyński odnosił się przychylnie do braci czeskich i oddał im kościół katolicki. Kiedy więc w r. 1628 przybyła do Wielkopolski druga fala uchodźców z Czech i Moraw wielu z nich osiedliło się w Lesznie, a także w Lasocicach, Skokach, Kobylinie i innych. Czesi mieli też swego seniora i choć z początku izolowali się myśląc tylko o powrocie do Czech, przyczynili się nieco do ożywienia życia w Lesznie i do przeniesienia głównej siedziby seniora z Ostroroga do Leszna. Na stałe osiadł w Lesznie senior Marcin Gertich od r. 1640, choć i poprzedni senior okresami tu urzędował. Istniały wtedy w Lesznie 3 gminy: polska, niemiecka i czeska. Prace pedagogiczne J. A. Komeńskiego, seniora gminy czeskiej i reforma gimnazjum w Lesznie podniosły znaczenie braci czeskich. Dużym sukcesem było zdobycie własnej drukarni, która przywieziono z Kralic (Morawy) do Leszna w r. 1631. Oficyna drukarska została spalona w r. 1656 w ogólnym pożarze Leszna. Części wywieziono do Brzegu, a stąd do Amsterdamu. Wiek XVII przyniósł dysydentom polskim ogólny regres, następuje zarówno wewnętrzne rozprężenie, odejście od początkowych założeń, jak tez silny atak kontrreformacji, przejawiający się w procesach o zwrot zabranych katolikom kościołów. Również bracia czescy w Lesznie musieli oddać kościół katolicki wraz z uposażeniem. W r. 1653 rozpoczęto budowę nowego kościoła św. Jana, z tym, ze o uposażenie dla duchownych musiała starać się gmina. Niechęć do braci czeskich wzrosła w czasie wojny szwedzkiej, kiedy to za radą Komeńskiego Leszno otworzyło bramy Szwedom. Z tego powodu w r. 1656 Leszno zostało spalone przez wojska polskie. Mieszkańcy uszli na Śląsk, Czesi w większości już nie wrócili i gmina ich przestała istnieć, a Komeński umarł w Amsterdamie. Większość jednak braci czeskich – Polaków i Niemców wróciła pomagając w odbudowie Leszna i swego kościoła. W XVIII w. sytuacja dysydentów w dalszym ciągu pogarszała się. Uchwały sejmowe w r. 1717 przyniosły znaczne ograniczenie swobód kultu, a w r. 1733 odebrano szlachcie dysydenckiej prawo do godności i urzędów. Jak wynika z akt, seniorzy urzędujący w Lesznie, a zwłaszcza Jabłoński urzędujący w Berlinie, składali różne petycje do dworów, jak też do gmin ewangelickich w zachodniej Europie z prośbą o opiekę. Różne osoby z zagranicy, zwłaszcza z Holandii fundowały stypendia dla duchownych wysyłanych z Leszna na naukę. Poszczególne gminy ewangelickie w różnych krajach deklarowały pomoc finansową, po którą jeździli seniorzy lub ich pomocnicy do Anglii, Holandii, Belgii, Szwajcarii, a nawet do Francji. Najwięcej pomagały Prusy, a z polskich miast głównie Gdańsk. Były też dyplomatyczne zabiegi i naciski na króla polskiego ze strony Prus, Szwecji, Danii, a nawet Rosji, w obronie dysydentów w Polsce, co z kolei pobudzało niechęć sejmu do dysydentów. Pod wpływem jednak tych nacisków Sejm w 1767 r. przywrócił dysydentom pewne swobody zwłaszcza prawo do kościołów i szkół. Szlachcie dysydenckiej przywrócono prawo do godności i urzędów. Jednak sejm w r. 1775 znów ograniczył te prawa. W r. 1776 z inicjatywy luteranów wielkopolskich nastąpiło pierwsze trwałe porozumienie obu wyznań. Utworzono w Lesznie konsystorz, który miał rozstrzygać spory. Składał się on z przedstawicieli braci czeskich i luteranów. Po trzecim rozbiorze król pruski przeniósł siedzibę konsystorza do Poznania, w r. 1817 wydał edykt, który likwidował odrębną organizację braci czeskich, włączając ich do jednolitej organizacji zborów ewangelickich. O rozwoju względnie regresie jednoty braci czeskich świadczy przede wszystkim ilość gmin. Z 79 gmin na terenie Wielkopolski i Kujaw, które wymienia J. Łukaszewicz odpadło 12 już pod koniec XVI w., najczęściej z powodu zmiany właściciela. Wiek XVII przyniósł dalszy regres. W miarę jak Trybunał wydawał wyroki na korzyść katolików polecając braciom czeskim zwracać kościoły, gminy na ogół rozpraszały się. Ludność albo wracała do katolicyzmu, albo, o ile w danej miejscowości był zbór luterski szukała tam schronienia. W ten sposób pod koniec XVII w. przestało istnieć dalszych około 50 gmin. W r. 1776 minister gminy weszkowskiej pisząc do synodu w sprawie reorganizacji wyboru seniora stwierdził istnienie 15 gmin w 9 miejscowościach (łącznie z Toruniem). W niektórych bowiem miejscowościach było po 2 gminy, poleska i niemiecka – (Bibl.Racz. 46 s.195). Wśród nich największe znaczenie miała gmina niemiecka w Lesznie z radą kościelną na czele. Z pośród gmin w innych miejscowościach wymienić trzeba w tym czasie: Jędrychowice (wschow.), Lasocice, Orzeszkowo, Poznań, Skoki, Weszkowa i Żychlin. Tylko tyle gmin braci czeskich przetrwało do 1817 r. z tym, ze nie wszystkie miały własne kościoły jak w Lesznie. Nawet gmina w Poznaniu nie miała od 1616 r. własnego kościoła, nabożeństwa odprawiano w prywatnym domu. Nic też dziwnego, że zdarzały się odejścia do lepiej zorganizowanych i zamożniejszych gmin luterskich, o czym informowano na synodach. [Na podst. wstępu do inwentarza J. Bieleckiej]

Daty skrajne:

[1507 - 1556] 1557 - 1817 [1818 - XX w.]

Klasyfikacja:

instytucje wyznaniowe

Nazwa twórcy:

Daty:

1507-1556, 1557-1817, 1818-1961.

Nazwa dawna:

Nazwa obcojęzyczna:

Języki:

turecki, rosyjski, polski, niemiecki, łaciński, francuski, czeski, angielski

Dostępność:

Udostępniany w całości

Ogółem jednostek archiwalnych:

2652

Ogółem opracowanych jednostek archiwalnych:

2651

Ogółem jednostek archiwalnych bez ewidencji:

0

Ogółem metrów bieżących

14.01

Ogółem opracowanych metrów bieżących

14.0

Ogółem metrów bieżących bez ewidencji

0.0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0

Ogółem plików :

0

Ogółem rozmiar (w MB):

0.0

Ogółem dokumentów

0

Ogółem spraw

0

Ogółem klas

0

Ogółem jednostek archiwalnych:

0.0

Ogółem metrów bieżących:

0.0

Daty skrajne dokumentacji niearchiwalnej:

Nazwa Inwentarz skarbowy Uwagi
inwentarz książkowy zatwierdzony Brak danych 2651 j.a., system informatyczny
elektroniczny inwentarz archiwalny roboczy Brak danych 1 j.a.

Bez ewid. - 1 j.a. W zespole zmikrofilmowano 2652 j. a. o sygn.: 1-88 (nr O: 76582-76669), 89-1381 (nr O: 76672-77964), 1382-2597 (nr O: 77966-79181), 2598-2644 (nr O: 79186-79232), 2645-2646 (nr O: 76670-76671), 2647 (nr O 77965), 2648a (nr O 79182), 2649b (nr O 79183), 2650c (nr O 79184), 2651d (nr O 79185), inwent. 892 (nr O 79232A) a zdigitalizowano (skany) 91 j.a. o sygn.: 1-46 (nr 53: 100531-100576), 48-91 (nr 53: 100577-100620), 1840 (nr 53 100621)